Α΄ Τόμος
Άγιος Ησύχιος ο Πρεσβύτερος 1. Η νήψη είναι μια μέθοδος και επιστήμη, η οποία απαλλάσσει τον άνθρωπο – με την βοήθεια του Θεού – τελείως από εμπαθείς σκέψεις και λόγους και από πονηρά έργα, αν εξακολουθεί ο άνθρωπος την πνευματική αυτήν μέθοδο επί πολύν καιρό και την εφαρμόζει με προθυμία.
Η νήψη χαρίζει επίσης ασφαλή γνώση του ακαταλήπτου Θεού, όσο είναι δυνατόν, και λύση θείων και κρυπτών μυστηρίων. Επίσης με αυτήν κατορθώνει ο άνθρωπος να εκπληρώσει όλες τις εντολές της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης και αυτή παρέχει όλα τα αγαθά του μέλλοντος αιώνος. Αυτή είναι κυρίως η καθαρότητα της καρδιάς, η οποία λόγω του μεγαλείου και της ωραιότητάς της, ή, για να κυριολεκτήσω, λόγω της αμέλειάς μας είναι πάρα πολύ σπάνια σήμερα στους μοναχούς. Αυτήν ο Χριστός την μακαρίζει με αυτά τα λόγια: «Μακάριοι όσοι έχουν καθαρή καρδιά διότι αυτοί θα αντικρύσουν τον Θεό»(1). Τέτοια λοιπόν που είναι, χρειάζεται και μεγάλο τίμημα για να την αγοράσεις. Η νήψη, όταν πολυκαιρίσει στον άνθρωπο γίνεται οδηγός σωστού και θεάρεστου βίου. αυτό είναι και η επισφράγιση της θεωρίας. Μας διδάσκει να κινούμε δίκαια και τα τρία μέρη της ψυχής (το λογιστικό, το θυμικό και το επιθυμητικό), και να φυλάγομε με ασφάλεια τις αισθήσεις μας. και τις τέσσερις γενικές αρετές (φρόνηση, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη) τις μεγαλώνει κάθε μέρα σ’ εκείνον που την κατέχει.
2. Ο μέγας νομοθέτης Μωυσής, ή μάλλον το Πνεύμα το Άγιο, θέλοντας να φανερώσει πόσο άμεμπτη και καθαρή και γενική και υψοποιός είναι η αρετή της νήψεως, και θέλοντας να διδάξει πως να την αρχίζουμε και να την εκτελούμε, λέει: «Να προσέχεις τον εαυτό σου μήπως ένας λόγος κρυμμένος στην καρδιά σου γίνει ανόμημα»(2). Κρυμμένο λόγο ονομάζει τη μονολόγιστη ενθύμηση (παράσταση) ενός πονηρού πράγματος, το οποίο μισεί ο Θεός. Αυτό οι Πατέρες το ονομάζουν και «προσβολή», η οποία γίνεται στην καρδιά από το διάβολο. Στην προσβολή, μόλις εμφανιστεί στο νου μας, επακολουθούν οι λογισμοί μας, οι οποίοι αρχίζουν και συνομιλούν μαζί της με πάθος.
3. Η νήψη είναι δρόμος κάθε αρετής και εντολής Θεού. Αυτή λέγεται επίσης και ησυχία της καρδιάς. Και όταν φτάσει σε τελειότητα, χωρίς δαιμονικές φαντασίες, λέγεται και φυλακή του νου.
4. Εκείνος που γεννήθηκε τυφλός, δεν βλέπει το φως του ήλιου. Και εκείνος που δεν ζει με τη νήψη, δεν βλέπει τις πλούσιες ακτινοβολίες της χάρης που έρχεται από τον ουρανό. Ούτε θα ελευθερωθεί ποτέ από τα πονηρά έργα και λόγια και σκέψεις που μισεί ο Θεός. Και κατά την έξοδό του από την ζωή δε θα περάσει ελεύθερα από τους άρχοντες του σκοτεινού ταρτάρου.
5. Προσοχή είναι μια αδιάλειπτη ησυχία της καρδιάς από κάθε πονηρό λογισμό. μόνον τον Ιησού Χριστό, τον Υιό του Θεού και Θεό ακατάπαυστα αναπνέει και επικαλείται την βοήθειά Του και μαζί του αντιπαρατάσσεται με ανδρεία εναντίον των πονηρών δαιμόνων. Και σ’ Αυτόν εξομολογείται, γιατί μόνον ο Ιησούς έχει εξουσία να συγχωρεί αμαρτίες. Η ψυχή με την επίκλησή της εναγκαλίζεται αδιάκοπα το Χριστό, ο Οποίος μόνος γνωρίζει τι κρύβουν οι καρδιές των ανθρώπων. και προσπαθεί να διαφύγει με κάθε τρόπο την προσοχή των ανθρώπων η γλυκύτητά της και ο εσωτερικός της αγώνας, μήπως ο πονηρός την εξαπατήσει λαθραία, ανοίξει το δρόμο στην κακία και αφανίσει την ωραιότατη εργασία της.
6. Νήψη είναι μια μόνιμη σταθεροποίηση του λογισμού και στάση του στην πύλη της καρδιάς. βλέπει και ακούει τους κλέφτες λογισμούς να έρχονται, δηλαδή τι λένε και τι κάνουν οι ανθρωποκτόνοι δαίμονες. Και ποια είναι η μορφή που χάραξαν και όρθωσαν οι δαίμονες και η οποία προσπαθεί με τη φαντασία να εξαπατήσει το νου. Αυτά λοιπόν αν μας απασχολούν φιλόπονα, μας φανερώνουν, αν θέλομε, με εξαιρετική πληρότητα την πείρα του νοητού πολέμου.
7. Τη νήψη τη γεννά ο διπλός φόβος: τόσο οι εγκαταλείψεις από το Θεό, όσο και οι πειρασμοί που έρχονται για παιδαγωγία. Και είναι αυτή μια συνεχής παρουσία της προσοχής μέσα στην ηγεμονική δύναμη (το νου) του ανθρώπου που προσπαθεί να φράξει την πηγή των κακών λογισμών και έργων. Γι’ αυτό έρχονται και οι εγκαταλείψεις και οι αναπάντεχοι εκ μέρους του Θεού πειρασμοί προς διόρθωση του βίου μας. Και μάλιστα σ’ εκείνους που γεύθηκαν την ανάπαυση που δίνει το αγαθό της νήψεως και κατόπιν πέφτουν στην αμέλεια. Η νήψη που τηρείται συνεχώς γεννά τη συνήθεια. Η συνήθεια προκαλεί κάποια φυσική πυκνότητα στη νήψη. Κι αυτή γεννά ήρεμη θεωρία του νοητού πολέμου με τα χαρακτηριστικά του. τη διαδέχεται επίμονη ευχή του Ιησού και έπειτα γλυκιά ηρεμία του νου χωρίς φαντασίες και μια κατάσταση ενώσεως με τον Ιησού.
8. Ο νους του ανθρώπου που μένει σταθερός και επικαλείται το Χριστό εναντίον των πονηρών δαιμόνων και καταφεύγει σ’ Αυτόν, μοιάζει μ’ ένα θηρίο που το περικύκλωσαν πολλοί σκύλοι και αυτό έπιασε θέση σε ένα οχυρό τόπο και αντιστέκεται. Βλέπει από μακριά νοερά τους νοητούς λόγους των εχθρών και με το να παρακαλεί συνεχώς τον ειρηνοποιό Ιησού να πολεμά κατά των εχθρών, μένει απλήγωτος από αυτούς.
9. Αν γνωρίζεις και σου δόθηκε η χάρη το πρωί να στέκεσαι εμπρός στο Θεό και να εξετάζεσαι, αλλά και να εξετάζεις τον εαυτόν σου, εννοείς τι λέω για την νήψη. Αν όχι, έχε νήψη και θα λάβεις τη χάρη.
10. Τα συστήματα των θαλασσών τ’ αποτελεί πολύ νερό. Σύστημα και δύναμη της νήψεως και της νηφαλιότητας και της βαθιάς ψυχικής ησυχίας, και άβυσσος θεωριών φοβερών και απορρήτων και μετανοητικής ταπεινώσεως και ειλικρίνειας και αγάπης, είναι η τέλεια νήψη και η χωρίς λογισμούς ευχή του Ιησού Χριστού. Και αυτό να γίνεται μάλιστα αδιάκοπα και πυκνά και χωρίς να χάνει κανείς την υπομονή του και να μικροψυχεί.
11. «Δε θα μπει στη βασιλεία των ουρανών καθένας που με λέει Κύριε, Κύριε, αλλ’ όποιος κάνει το θέλημα του Πατέρα μου»(3). Θέλημα του Πατέρα είναι: «Σεις που αγαπάτε το Θεό να μισείτε τα πονηρά»(4). Λοιπόν, μαζί με την ευχή του Ιησού Χριστού, ας μισήσομε και τους πονηρούς λογισμούς και να, πράξαμε το θέλημα του Θεού.
12. Παράδειγμα τέλειο προς μίμηση και πρότυπο για το ανθρώπινο γένος και ανάκληση του προπατορικού αμαρτήματος είναι ο Κύριός μας και Θεός που έλαβε σάρκα και έβαλε εμπρός μας σαν ζωγραφικό πίνακα τον πανάρετο βίο Του. Μαζί με όλα τα καλά, μάς υπέδειξε μετά την βάπτισή Του, αφού ανέβηκε στην έρημο, και τούτο άρχισε με νηστεία τον νοητό πόλεμο εναντίον του διαβόλου, που πήγε προς Αυτόν όπως θα πήγαινε σε απλό άνθρωπο(5). Και με τον τρόπο που τον νίκησε, ο Κύριος δίδαξε κι εμάς τους αχρείους, πώς να παλεύομε εναντίον των πνευμάτων της πονηρίας, δηλαδή με ταπείνωση και νηστεία και προσευχή και νήψη. Και τούτο, ενώ δεν είχε ανάγκη από αυτά, ως Θεός και Θεός των θεών.
13. Τώρα, πόσοι τρόπο νήψεως υπάρχουν κατ’ εμέ, που μπορούν να καθαρίζουν τον νου από εμπαθείς λογισμούς, δε θα βαρεθώ να σου τους φανερώσω με γλώσσα απλή και χωρίς στολίδια. Επειδή δεν το έκρινα καλό, σε καιρό πολέμου πνευματικού, να κρύψω σ’ αυτό το λόγο την ωφέλεια μέσω των κομψών λόγων, και μάλιστα μιλώντας σε απλουστέρους. «Και συ, παιδί μου Τιμόθεε – λέει – πρόσεχε αυτά που διαβάζεις»(6).
14. Ένας τρόπος νήψεως είναι να εξετάζεις συχνά και προσεκτικά την φαντασία (παράσταση) του πονηρού λογισμού, δηλ. την «προσβολή», γιατί ο σατανάς δεν μπορεί χωρίς φαντασία να δημιουργεί λογισμούς και να τους παρουσιάζει στο νου για να τον εξαπατήσει.
15. Άλλος τρόπος είναι να κρατάς την καρδιά σου πάντοτε σε βαθιά σιωπή και ησυχία από κάθε λογισμό και να προσεύχεσαι.
16. Άλλος τρόπος είναι να παρακαλείς συνεχώς τον Κύριο Ιησού Χριστό με ταπείνωση να έρθει σε βοήθεια.
17. Άλλος τρόπος είναι να θυμάται κανείς ακατάπαυστα το θάνατο.
18. Όλες αυτές οι εργασίες, αγαπητέ, εμποδίζουν τις πονηρές σκέψεις σαν φοβεροί θυρωροί. Το να προσβλέπεις στον ουρανό και να νομίζεις ότι η γη δεν είναι τίποτε, είναι και αυτό ωφέλιμο και αποτελεσματικό μαζί με τα άλλα, κι αν μου δώσει ο Θεός λόγο, θα το εκθέσω αλλού πιο εκτεταμένα.
19. Αν κόψομε για λίγο τις αιτίες των παθών και ασχοληθούμε με πνευματικές σκέψεις χωρίς να διατρίψομε σε αυτές και χωρίς να το κάνομε αυτό έργο μας, τότε εύκολα πάλι ξαναγυρίζομε στα πάθη της σάρκας, χωρίς να κερδίσομε τίποτε από αυτή την πνευματική εργασία μας, παρά μόνον τέλειο σκοτισμό του νου και παραστράτημα προς τα υλικά.
20. Πρέπει ο αγωνιζόμενος τον εσωτερικό αγώνα να έχει κάθε στιγμή του χρόνου αυτά τα τέσσερα: ταπείνωση, άκρα προσοχή, αντίρρηση κατά των πονηρών λογισμών και προσευχή. Να έχει ταπείνωση, γιατί ο αγώνας είναι εναντίον των υπερηφάνων δαιμόνων, για να έχει τη βοήθεια του Χριστού πρόχειρη επειδή ο Κύριος μισεί τους υπερήφανους(7). Προσοχή, για να μην έχει στην καρδιά του κανένα λογισμό, έστω και αν αυτός φαίνεται αγαθός. Αντίρρηση, ώστε μόλις με οξύτητα εννοήσει ότι ήρθε ο δαίμονας, ευθύς με οργή να φέρει αντιλογία στον πονηρό. «Θ’ απαντήσω, λέει, σε όσους με κατηγορούν: δεν θα υποταχθεί η ψυχή μου στον Θεό;»(8). Προσευχή για να φωνάξει δυνατά προς τον Χριστό με στεναγμό ανέκφραστο(9), ευθύς μετά την αντίρρηση. Και τότε ο αγωνιζόμενος άνθρωπος θα δει τον εχθρό να παραλύει ή να εκδιώκεται από το προσκυνητό όνομα του Ιησού, σαν σκόνη στον άνεμο, ή να χάνεται σαν καπνός μαζί με τον πονηρό λογισμό του.
21. Όποιος δεν έχει προσευχή απαλλαγμένη από πονηρούς λογισμούς, αυτός είναι σαν να πηγαίνει στον πόλεμο χωρίς όπλο. Προσευχή εννοώ εκείνη που γίνεται ακατάπαυστη στα βάθη της ψυχής, ώστε με την επίκληση του Χριστού, ο σατανάς που πολεμά κρυφά, να μαστιγώνεται και να καίγεται.
22. Εσύ οφείλεις, με διαπεραστικό και διαρκώς τεταμένο μάτι του νου, να βλέπεις ώστε να αντιλαμβάνεσαι ποιος μπαίνει. και μόλις δεις ότι έρχεται να μπει πονηρός λογισμός, αμέσως με την αντίρρηση να σπάζεις την κεφαλή του φιδιού(10). Και συγχρόνως με στεναγμό φώναξε το Χριστό, και θα δοκιμάσεις τη θεϊκή και αόρατη βοήθεια. Και τότε θα δεις λαμπρά την απλότητα και χρηστότητα της καρδιάς.
23. Εκείνος που κρατά ένα καθρέφτη στο χέρι του και βρίσκεται ανάμεσα σε άλλους, βλέπει στον καθρέφτη το δικό του πρόσωπο, όσο βλέπει και τα πρόσωπα των άλλων που σκύβουν στον καθρέφτη. Έτσι κι εκείνος που σκύβει μέσα στην καρδιά του, βλέπει την δική του κατάσταση μέσα σ’ αυτήν, βλέπει όμως και τα μαύρα πρόσωπα των νοητών αιθιόπων, δηλαδή των δαιμόνων.
24. Δεν μπορεί ο νους μόνος του να νικήσει την φαντασία των δαιμόνων. Ας μην έχει ποτέ κανείς τέτοιο θάρρος. Επειδή είναι πανούργοι, υποκρίνονται ότι νικιούνται και ανατρέπουν τον αγωνιστή με την κενοδοξία. Αν όμως επικαλείσαι τον Ιησού Χριστό, τότε δεν μπορούν ούτε μια στιγμή να σταθούν και να σε δολιευθούν.
25. Πρόσεξε να μην υπερηφανευτείς και συ, όπως παλιά ο Ισραήλ, και παραδοθείς στους νοητούς εχθρούς. Γιατί ο παλαιός Ισραήλ, αφού τον ελευθέρωσε από τους Αιγυπτίους ο Θεός των όλων, επενόησε για βοηθό του χυτό είδωλο(11).
26. Είδωλο χυτό να εννοήσεις τον ασθενή νου μας, ο οποίος ενόσω παρακαλεί τον Ιησού Χριστό εναντίον των πονηρών πνευμάτων, εύκολα τα καταδιώκει και με τεχνική μέθοδο κατατροπώνει τις αόρατες και εχθρικές δυνάμεις του εχθρού. Όταν όμως ο νους αποκτήσει απερίσκεπτα θάρρος στον εαυτό του, τότε κατακρημνίζεται σαν το πουλί που λέγεται οξύπτερος. Λέει η Γραφή: «Η καρδιά μου ήλπισε στο Θεό, πήρα βοήθεια, και η σάρκα μου αναβλάστησε»(12). «Και ποιος εκτός από τον Κύριο θα με αναστήσει και θα συμπαραταχθεί μαζί μου εναντίον των αμέτρητων λογισμών που τραβούν στο κακό;»(13). Όποιος έχει το θάρρος στον εαυτό του και όχι στο Θεό, θα έχει πτώση τρομακτική.
27. Της καρδιακής ησυχίας αγαπητέ, πρότυπο και παράδειγμα (αν θέλεις να αγωνίζεσαι) να έχεις το μικρό ζωύφιο, την αράχνη. Διαφορετικά δεν θεωρείσαι ότι ησύχασες στο νου όπως πρέπει. Η αράχνη κυνηγά τις μικρές μύγες. κι εσύ, αν ησυχάζεις κοπιάζοντας μέσα στην ψυχή σου, δεν θα πάψεις να σκοτώνεις πάντοτε τα μικρά νήπια της Βαβυλώνας. με τον φόνο αυτόν μακαρίζεσαι από το Άγιο Πνεύμα δια του Δαβίδ(14).
28. Δεν είναι δυνατόν η Ερυθρά Θάλασσα να φανεί στο στερέωμα ανάμεσα στ’ αστέρια, ούτε είναι δυνατόν, άνθρωπος που ζει πάνω στη γη να μην αναπνέει τον αέρα. Έτσι δεν είναι δυνατό να καθαρίσομε την καρδιά μας από τις εμπαθείς σκέψεις και να διώξομε τους νοητούς εχθρούς απ’ αυτή χωρίς συχνή επίκληση του Ιησού Χριστού.
29. Αν με ταπεινό φρόνημα και μνήμη θανάτου και αυτοκατηγορία και αντίρρηση κατά των πονηρών λογισμών και με επίκληση του Ιησού Χριστού μένεις μέσα στην καρδιά σου και αν τον στενό αλλά χαροποιό και τερπνό δρόμο της διάνοιας με τα παραπάνω όπλα βαδίζεις καθημερινά έχοντας νήψη, θα φτάσεις σε άγιες θεωρίες Αγίων. Και θα φωτιστείς σε βαθιά μυστήρια από τον Χριστό, στον Οποίο βρίσκονται οι θησαυροί οι κρυμμένοι της γνώσεως και της σοφίας(15), στον Οποίο κατοικεί όλη η θεότητα με σωματική μορφή(16). Θα αισθανθείς δηλαδή ότι μαζί με τον Ιησού, πήδησε ορμητικά στην ψυχή σου το Άγιο Πνεύμα, από το Οποίο ο νους του ανθρώπου φωτίζεται να βλέπει με ξέσκεπο πρόσωπο(17). «Κανείς – λέει η Γραφή – δεν μπορεί να πει Κύριε Ιησού, παρά μόνο με την δύναμη του Αγίου Πνεύματος»(18), δηλαδή το Άγιο Πνεύμα βεβαιώνει μυστικά ότι έχεις μέσα σου τον ζητούμενο Κύριο.
30. Πρέπει να γνωρίζουν και τούτο εκείνοι που θέλουν να μαθαίνουν τα θεία ότι οι φθονεροί δαίμονες πολλές φορές κρύβουν και συμμαζεύουν από μας το νοητό πόλεμο, γιατί φθονούν οι άγριοι την από τον πόλεμο προερχόμενη ωφέλεια και γνώση και ανύψωση προς τον Θεό. Θέλουν να μας κάνουν να μην φροντίζομε και τότε ξαφνικά ν’ αρπάξουν τον νου μας και ν’ αφαιρέσουν την προσοχή της διάνοιας. Γιατί αδιάκοπος σκοπός των δαιμόνων και αγώνας τους είναι να μην αφήνουν διόλου την καρδιά μας να ζει με προσοχή, επειδή γνωρίζουν τον πλούτο που μαζεύομε απ’ αυτό στην ψυχή μας. Εμείς όμως τότε μάλιστα με την μνήμη του Κυρίου μας Ιησού Χριστού να επεκτεινόμαστε σε πνευματικές θεωρίες και ο πόλεμος θα γυρίζει πάλι στον νου μας. Μόνο με την γνώμη – για να το πω έτσι – του Κυρίου και με ταπείνωση πολλή ας τα κάνομε όλα.
31. Εφόσον ζούμε σε κοινόβιο, πρέπει με την αβίαστη προαίρεσή μας και με πρόθυμη καρδιά να κόβομε κάθε θέλημά μας απέναντι στον ηγούμενο. Και με την βοήθεια του Θεού, γινόμαστε ευπειθείς, ήμεροι και χωρίς δικό μας θέλημα. Αυτό όμως πρέπει να γίνεται με τέχνη, για να μην ταραζόμαστε από την οργή και να μην κινούμε το θυμικό μέρος της ψυχής παράλογα και παρά φύση, και βρεθούμε έτσι να μην έχομε παρρησία στον αόρατο πόλεμο. Γιατί, όταν δεν κόβομε το θέλημά μας εκουσίως, συνήθως θυμώνομε εναντίον εκείνων οι οποίοι επιχειρούν να μας το κόψουν ακουσίως μας. Και από αυτό, ο θυμός που άναψε γαυγίζοντας άγρια, αφανίζει τη γνώση της πάλης που με πολλή δυσκολία μπορέσαμε να αποκτήσουμε γιατί ο θυμός εκ φύσεως είναι καταστρεπτικός. Αν κινηθεί εναντίον δαιμονικών λογισμών, τους καταστρέφει και τους εξαφανίζει. Αν πάλι βράζει εναντίον των ανθρώπων, καταστρέφει τους αγαθούς λογισμούς μας. Λοιπόν ο θυμός, βλέπω ότι είναι καταστρεπτικός κάθε λογισμού, είτε πονηρού, είτε ακόμη και αγαθού μας έχει δοθεί από το Θεό ως όπλο και τόξο, αν δεν χρησιμοποιείται εναντίον και των δύο λογισμών. Αν όμως ενεργεί διαφορετικά, τότε είναι καταστρεπτικός. Γιατί εγώ γνωρίζω και σκύλο θρασύ, ο οποίος καταστρέφει τα πρόβατα όπως ο λύκος.
32. Πρέπει να μισούμε την ελευθεροστομία σαν δηλητήριο της έχιδνας και να αποφεύγομε τις πολλές συνομιλίες σαν φίδια και γεννήματα εχιδνών(19), γιατί αυτές μπορούν το ταχύτερο να κάνουν τον αγωνιστή να λησμονήσει τελείως τον εσωτερικό πόλεμο και να κατακρημνίσουν την ψυχή από την υψηλή χαρά που προέρχεται από την καθαρότητα της καρδιάς. Η καταραμένη λησμοσύνη είναι αντίθετη στην καρδιακή προσοχή, όσο το νερό στη φωτιά, και κάθε στιγμή τής είναι ισχυρός αντίπαλος από την λησμοσύνη καταντούμε στην αμέλεια και από την αμέλεια στην καταφρόνηση των θείων και τη ραθυμία και σε άτοπες επιθυμίες. Κι έτσι πάλι γυρίζομε πίσω όπως ο σκύλος γυρίζει στον εμετό του(20). Ας αποφύγομε λοιπόν την ελευθεροστομία σαν θανατηφόρο φαρμάκι. Τα κακά αποτελέσματα από τη λησμοσύνη γιατρεύει μια πολύ αυστηρή φύλαξη του νου και μια αδιάκοπη επίκληση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Δίχως Αυτόν τίποτε δεν μπορούμε να κάνομε.
33. Δεν είναι δυνατόν να πιάσεις φιλία με το φίδι και να το βάλεις μέσα στον κόρφο σου ούτε είναι δυνατόν να χαϊδεύεις και να περιποιείσαι το σώμα σου με κάθε τρόπο και να το αγαπάς, εκτός απ’ όσο του είναι αναγκαίο και του χρειάζεται, και συγχρόνως να φροντίζεις για την ουράνια αρετή. Γιατί, εκ φύσεως το φίδι δαγκώνει, ενώ το σώμα μολύνει με την ηδονή εκείνον που το περιποιείται. Σε ό,τι φταίει το σώμα, κτύπα το με γροθιές χωρίς να το λυπάσαι σαν μεθυσμένος δούλος που δραπέτευσε, ας λάβει την πείρα του μαστιγώματος από τον κύριό του κι ας φύγει από τα καπηλειά. Ας μην αγνοεί την άφθαρτη κυρία του, την ψυχή, αυτό που είναι φθαρτή λάσπη, και δούλος της ψυχής όλο σκοτάδι. Μέχρι το θάνατό σου μην εμπιστευτείς να πάρεις θάρρος με τη σάρκα σου. Λέει η Γραφή: «Το θέλημα της σάρκας ειναι έχθρα κατά του Θεού. Και η σάρκα επιθυμεί αντίθετα με το πνεύμα, και το πνεύμα αντίθετα με την σάρκα. Όσοι ζούνε ζωή σαρκική δεν μπορούν ν’ αρέσουν στον Θεό. Εμείς όμως δεν είμαστε σαρκικοί, αλλά πνευματικοί»(22).
34. Έργο της φρονήσεως είναι να κινεί πάντοτε το θυμικό μέρος της ψυχής, για να συνάπτομε την εσωτερική μάχη κατά των παθών και των δαιμονικών προσβολών και να κατηγορούμε τον εαυτό μας. Έργο της σοφίας είναι να παρακινεί το λογιστικό μέρος της ψυχής σε νήψη και ολοκληρωμένη και σε πνευματική θεωρία. Έργο της δικαιοσύνης είναι να διευθύνει το επιθυμητικό μέρος της ψυχής προς την αρετή και το Θεό, ενώ έργο της ανδρείας είναι να κυβερνά και να κατέχει τις πέντε αισθήσεις για να μην μολύνεται από αυτές τόσο ο εσωτερικός μας άνθρωπος, δηλαδή η καρδιά, όσο και ο εξωτερικός, δηλαδή το σώμα.
35. «Πάνω στον Ισραήλ λάμπει η μεγαλοπρέπειά Του», δηλαδή πάνω στο νου που βλέπει, όσο είναι δυνατό, το κάλλος της δόξας του Θεού, «και η δύναμή Του φανερώνεται στα νέφη»(23), δηλαδή στις ψυχές τις ολοφώτεινες που ατενίζουν τα πρωινά Αυτόν που κάθεται στα δεξιά του Πατέρα Του, να φεγγοβολεί προς αυτές, σαν τον ήλιο που ακτινοβολεί ανάμεσα από τα καθαρά σύννεφα, και τις δείχνει αξιαγάπητες.
36. Ένας που αμαρτάνει, λέει η θεία Γραφή, θα χάσει μεγάλη δικαιοσύνη και αρετή(24). Και ο νους που αμαρτάνει θα χάσει τα αθάνατα και άφθαρτα ποτά και φαγητά που αναφέρονται στο ίδιο κεφάλαιο.
37. Δεν είμαστε δυνατότεροι από τον Σαμψών, ούτε σοφότεροι από τον Σολομώντα, ούτε έχουμε μεγαλύτερη γνώση από τον Δαβίδ ούτε αγαπούμε το Θεό περισσότερο από τον κορυφαίο Πέτρο. Ας μην έχομε λοιπόν θάρρος στον εαυτό μας, γιατί λέει η Γραφή: «Όποιος έχει θάρρος στον εαυτό του, θα έχει πτώση τρομακτική»(26).
38. Ας μάθομε από τον Χριστό την ταπεινοφροσύνη και από τον Δαβίδ την ταπείνωση και από τον Πέτρο το να δακρύζομε για όσα συμβαίνουν αλλά ας μην απελπιζόμαστε, όπως ο Σαμψών, ο Ιούδας και ο Σολομών, που ήταν πάρα πολύ σοφός.
39. Ο διάβολος, σαν λιοντάρι που μουγκρίζει, περπατεί μαζί με τις δυνάμεις του ζητώντας ποιον να καταπιεί(27). Η καρδιακή λοιπόν προσοχή και νήψη και αντίρρηση και ευχή προς τον Ιησού Χριστό, το Θεό μας, ας μην παύει ποτέ. Γιατί καλύτερη βοήθεια, εκτός από τον Ιησού, δεν θα βρεις σε όλη την ζωή σου. Μόνο Αυτός ο Κύριος γνωρίζει, ως Θεός που είναι, τις πανουργίες και τις μεθόδους και τους δόλους των δαιμόνων.
40. Η ψυχή λοιπόν ας έχει το θάρρος της στο Χριστό και ας τον παρακαλεί και καθόλου ας μην δειλιάζει, γιατί δεν πολεμεί μόνη της, αλλά μαζί με τον φοβερό βασιλιά Ιησού Χριστό, που είναι ο Κτίστης όλων των όντων, ασωμάτων και σωματικών, δηλαδή ορατών και αοράτων.
41. Όπως η βροχή όσο περισσότερο πέφτει πάνω στη γη, τόσο την μαλακώνει, έτσι και τη γη της καρδιάς μας χαροποιεί και ευφραίνει το άγιο όνομα του Χριστού, όσο περισσότερο το φωνάζουμε και όσο συχνότερα το επικαλούμαστε.
42. Είναι καλό λοιπόν να γνωρίζουν οι άπειροι ότι, εμείς οι παχείς που κλίνομε στη γη και με το σώμα μας και με το φρόνημά μας, έχομε εχθρούς ασώματους και αόρατους, που θέλουν το κακό μας και ξέρουν καλά την τέχνη να μας κακοποιήσουν και είναι δραστήριοι και ευκίνητοι και εμπειροπόλεμοι από τα χρόνια του Αδάμ και μέχρι τώρα και δεν έχομε άλλον τρόπο να τους νικήσομε παρά μόνο με την ακατάπαυστη νήψη του νου και την επίκληση του Ιησού Χριστού του Θεού και Δημιουργού μας. Και για εκείνους που είναι ακόμη άπειροι, ας είναι τα παραπάνω, δηλ. η ευχή του Ιησού Χριστού και η προτροπή να δοκιμάσουν και να γνωρίσουν το καλό. Για όσους όμως έχουν πείρα, η πράξη και η δοκιμασία και η ανάπαυση που δίνει το καλό, είναι άριστος τρόπος και δάσκαλος.
43. Το μικρό, δηλαδή το απονήρευτο παιδί, όταν βλέπει κάποιον που κάνει θεατρικά τεχνάσματα, ευχαριστείται και τον ακολουθεί από ακακία. Έτσι και η ψυχή μας, επειδή είναι απλή και αγαθή, γιατί έτσι πλάστηκε από τον αγαθό Κύριο, ευχαριστείται από τις προσβολές του διαβόλου που παριστάνει ψευδείς φαντασίες. Και έτσι εξαπατάται και τρέχει προς το κακό σαν να ήταν καλό, όπως η περιστέρα τρέχει πίσω από τον εχθρό των παιδιών της. Ανακατώνει η ψυχή τους λογισμούς της με τη φαντασία της δαιμονικής προσβολής, λ.χ. ένα πρόσωπο γυναίκας ωραίας, ή κάτι άλλο που απαγορεύεται τελείως από τις εντολές του Χριστού. Θέλει να κάνει πραγματικότητα ό,τι ωραίο είδε στην φαντασία της. Και τότε αφού δώσει τη συγκατάθεσή της, πραγματοποιεί και με το σώμα εκείνη την αμαρτία που είδε με το νου της, με συνέπεια την ίδια της την κατάκριση.
44. Αυτή είναι η τέχνη του πονηρού, και με αυτά τα βέλη δηλητηριάζει την ψυχή. Γι’ αυτό δεν είναι ασφαλές, πριν αποκτήσει ο νους μεγάλη πολεμική πείρα, να αφήνει τους λογισμούς να μπαίνουν μέσα στην καρδιά μας και μάλιστα στην αρχή, επειδή ακόμη η ψυχή μας ευχαριστείται στις δαιμονικές προσβολές και τις ακολουθεί. Αλλά πρέπει μόνο να τους εννοεί και να τους κόβει μόλις φανούν και την προσβάλλουν. Όταν ο νους πολυκαιρίσει σ’ αυτό το θαυμαστό έργο και εξασκηθεί και εννοήσει καλά και του γίνει σταθερή συνήθεια ο πόλεμος και η αληθινή γνώση των λογισμών του, κι όταν μπορεί, όπως λέει ο προφήτης, εύκολα να πιάνει τις νεαρές αλεπούδες(28), τότε με προσοχή και επιμέλεια, πρέπει να τους αφήνει να έρχονται και να τους ελέγχει.
45. Όπως είναι αδύνατο μέσα από τον ίδιο σωλήνα να περάσουν φωτιά και νερό μαζί, έτσι είναι αδύνατο να μπει η αμαρτία μέσα στην καρδιά μας, αν δεν χτυπήσει πρώτα την πόρτα της καρδιάς με προσβολή μιας αμαρτωλής φαντασίας.
46. Πρώτα- πρώτα, υπάρχει η προσβολή της κακής σκέψεως. Δεύτερο, ο συνδυασμός, όταν ανακατώνονται οι δικοί μας και οι δαιμονικοί λογισμοί. Τρίτο, η συγκατάθεση, όταν οι λογισμοί μας συσκέπτονται με τους δαιμονικούς λογισμούς για να διαπράξουν το κακό. Τέταρτο είναι η αισθητή πράξη, δηλαδή η αμαρτία. Αν λοιπόν ο νους προσέχει με νήψη, και με την αντίρρηση και με την επίκληση του Κυρίου Ιησού φυγαδεύει την προσβολή μόλις αναφανεί, τότε τα επόμενα (συνδυασμός, συγκατάθεση, αμαρτία) μένουν αργά. Ο πονηρός δαίμονας επειδή είναι ασώματος νους, δεν μπορεί διαφορετικά να πλανήσει τις ψυχές, παρά με την φαντασία και τους λογισμούς. Για την προσβολή ο Δαβίδ λέει: «Κάθε πρωί σκότωνα όλους τους αμαρτωλούς της γης»(29). Και ο μέγας Μωυσής λέει για την συγκατάθεση: «Δεν θα δώσεις την συγκατάθεσή σου σ’ αυτούς, για να μη σε κάνουν και αμαρτήσεις»(30).
47. Νους με νου συμπλέκεται αόρατα και πολεμά, δηλαδή ο δαιμονικός νους με το δικό μας. Και γι’ αυτό είναι ανάγκη κάθε στιγμή να φωνάζομε προς τον Χριστό, να διώξει τον δαιμονικό νου και να μας δώσει τη νίκη ως φιλάνθρωπος.
48. Υπόδειγμα της ησυχίας της καρδιάς να έχεις εκείνον που κρατεί στο χέρι του καθρέφτη και βλέπει μέσα σ’ αυτόν αδιάκοπα. Και τότε θα βλέπεις εκείνα που ζωγραφίζονται νοερά μέσα στην καρδιά σου, τόσο τα πονηρά όσο και τα αγαθά.
49. Κοίταξε να μην έχεις κανένα λογισμό στην καρδιά σου, ούτε παράλογο ούτε εύλογο, για να αναγνωρίζεις εύκολα τους αλλόφυλους, δηλαδή τους πρωτότοκους γιους των Αιγυπτίων.
50. Πόσο ωφέλιμη και τερπνή, φωτεινή και γλυκύτατη, πανέμορφη, λαμπρή και ωραία αρετή είναι η νήψη, όταν από Σένα Χριστέ μπαίνει σε καλό δρόμο και όταν ο άγρυπνος νους του ανθρώπου την ασκεί με μεγάλη ταπείνωση. Απλώνει μέχρι την θάλασσα και μέχρι την άβυσσο των θεωριών τα κλήματά της και μέχρι των τερπνών και θείων μυστηρίων τα βλαστάρια της(31). Ποτίζει το νου που από πολύ καιρό τον έχει κατακάψει η ασέβεια με την αρμύρα των πονηρών δαιμονικών λογισμών και το εχθρικό σαρκικό φρόνημα, το οποίο είναι θάνατος(32).
51. Η νήψη μοιάζει με την κλίμακα του Ιακώβ, πάνω στην οποία μένει ο Θεός και ανεβαίνουν οι Άγγελοι(33). Γιατί αφανίζει και καταστρέφει από την ψυχή μας κάθε κακό. Αυτή κόβει την πολυλογία, την κακολογία εναντίον των άλλων, την κατάκριση και όλο τον κατάλογο των αισθητών αμαρτημάτων, γιατί δεν ανέχεται ούτε για μια στιγμή να στερηθεί εξαιτίας τους την δική της γλυκύτητα.
52. Την νήψη, αδελφοί μου, ας την ασκούμε με προθυμία. Και στα ύψη της με καθαρή διάνοια πετώντας με την χάρη του Ιησού Χριστού, ας αναλογιζόμαστε τα αμαρτήματά μας και τον προηγούμενο βίο μας. Έτσι, νιώθοντας συντριβή και ταπείνωση με την μνήμη των αμαρτιών μας, θα έχομε ακατάπαυστη τη βοήθεια του Ιησού Χριστού του Θεού μας στον αόρατο πόλεμο. Όταν στερηθούμε την βοήθεια του Ιησού από υπερηφάνεια ή κενοδοξία ή φιλαυτία, τότε στερούμαστε και την καθαρότητα της καρδιάς, με την οποία φανερώνεται ο Θεός στον άνθρωπο. επειδή η αιτία να δούμε το Θεό, σύμφωνα με την υπόσχεση του Κυρίου(34), είναι η καθαρότητα της καρδιάς.
53. Ο νους που δεν αμελεί την κρυφή εργασία του, μαζί με τα άλλα καλά που θα βρει από την αδιάκοπη φύλαξή του, θα βρει και τις πέντε αισθήσεις του σώματος να είναι αργές από τα εξωτερικά κακά. Γιατί με το να προσέχει στην αρετή και τη νήψη του και με το να θέλει να ενδιατρίβει στις καλές σκέψεις, δεν ανέχεται να τον κλέβουν οι πέντε αισθήσεις που του φέρνουν υλικούς και μάταιους λογισμούς. αλλά επειδή γνωρίζει πόσο απατηλές είναι, τις πιο πολλές φορές τις περιορίζει ακόμη και μέσα του.
54. Μένε μέσα στη διάνοιά σου δια της νήψεως και δεν θα κοπιάσεις στους πειρασμούς. Αν φεύγεις από εκεί, υπόμενε τους πειρασμούς που έρχονται.
55. Όπως εκείνους που έχουν κακοφάγει, τους ωφελεί το πικρό αψίνθιο, έτσι και οι κακότροποι έχουν συμφέρον να υποφέρουν θλίψεις.
56. Αν δε θέλεις να υποφέρεις κακά, μη θέλεις και να κάνεις κακά, γιατί σ’ αυτό ακολουθεί, χωρίς εξαίρεση, εκείνο. Ό,τι σπείρει ο άνθρωπος, τούτο και θα θερίσει(35). Όταν λοιπόν εκουσίως σπέρνομε τα πονηρά κι έπειτα ακουσίως τα θερίζομε, οφείλομε να θαυμάζομε τη δικαιοσύνη του Θεού.
57. Τυφλώνεται ο νους με τα τρία αυτά πάθη, τη φιλαργυρία, την κενοδοξία και την ηδονή.
58. Η γνώση και η πίστη, που είναι σύντροφοι της ανθρώπινης φύσεως, από τίποτε άλλο δεν αδυνάτισαν, παρά από τις τρεις προηγούμενες κακίες.
59. Ο θυμός και η οργή και οι πόλεμοι και οι φόνοι και όλος ο κατάλογος των λοιπών κακών, εξαιτίας των προηγουμένων τριών κακιών ισχυροποιήθηκαν πάρα πολύ μεταξύ των ανθρώπων.
60. Εκείνος που δεν γνωρίζει την αλήθεια, δεν μπορεί και να πιστεύει αληθινά. Γιατί η γνώση φυσικά προηγείται από την πίστη, κι αυτό επειδή εκείνα που λέει η Γραφή, δεν θα λέει μόνο για να τα μάθομε, αλλά για να τα πράξομε.
61. Ας αρχίσομε λοιπόν το έργο. Έτσι σιγά σιγά προκόβοντας θα βρούμε ότι η ελπίδα στο Θεό και η βέβαιη πίστη και η βαθύτερη γνώση και η απελευθέρωση από τους πειρασμούς και τα θεία χαρίσματα και η από την καρδιά εξομολόγηση και τα συνεχή δάκρυα, έρχονται στους πιστούς με την προσευχή. Και όχι αυτά μόνο. αλλά και η υπομονή στις θλίψεις και η ειλικρινής συγχώρηση του πλησίον και η βαθιά γνώση του πνευματικού νόμου και η εύρεση της δικαιοσύνης του Θεού και η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος και η χορήγηση των πνευματικών θησαυρών και όλα όσα υποσχέθηκε ο Θεός να δώσει στους πιστούς και στον παρόντα και στον μέλλοντα αιώνα. Και μ’ ένα λόγο, είναι αδύνατο να φανεί η ψυχή εικόνα Θεού, παρεκτός με χάρισμα του Θεού και πίστη του ανθρώπου, ο οποίος παραμένει με μεγάλη ταπεινοφροσύνη και αδιάσπαστη προσευχή στη διάνοιά του.
62. Μεγάλο αγαθό πράγματι από την πείρα έχομε παραλάβει, το να επικαλούμαστε συνεχώς τον Κύριο Ιησού εναντίον των νοητών εχθρών, όσοι θέλομε να καθαρίσομε την καρδιά μας. Και παρατήρησε, πώς ο λόγος που λέω είναι σύμφωνος με τις Άγιες Γραφές. Λέει κάπου: «Να ετοιμάζεσαι Ισραήλ για να επικαλείσαι το όνομα του Κυρίου του Θεού σου»(36). Και ο Απόστολος λέει: «Να προσεύχεστε αδιαλείπτως»(37). Και ο Κύριός μας λέει: «Δεν μπορείτε να κάνετε τίποτε δίχως εμένα. Όποιος μένει σ’ εμένα κι εγώ σ’ αυτόν, αυτός κάνει πολύ καρπό. Αν δε μείνει σ’ εμένα, θα πεταχτεί έξω όπως το ξερό κλήμα»(38). Μέγα αγαθό είναι η προσευχή, το οποίο περιέχει όλες τις αρετές, γιατί καθαρίζει την καρδιά, μέσα στην οποία ο Θεός φανερώνεται στους πιστούς.
63. Η ταπείνωση, επειδή εκ φύσεως ανυψώνει τον άνθρωπο και έχει την αγάπη του Θεού και αφανίζει σχεδόν όλα τα κακά που υπάρχουν μέσα μας τα οποία μισεί ο Θεός, είναι δυσκολοκατόρθωτη. Και μπορείς να βρεις σε έναν άνθρωπο μερική εργασία πολλών αρετών, αν όμως ζητήσεις και μυρωδιά μόνον ταπεινώσεως, μόλις που θα τη βρεις. Γι’ αυτό είναι ανάγκη να έχομε μεγάλη επιμέλεια, ώστε να αποκτήσομε την αγία ταπείνωση. Η Γραφή, τον διάβολο τον ονομάζει ακάθαρτο, επειδή εξαρχής απώθησε το αγαθό της ταπεινοφροσύνης και αγάπησε την υπερηφάνεια. Γι’ αυτό και πνεύμα ακάθαρτο ονομάζεται σε όλες τις Γραφές(39). Ποια σωματική ακαθαρσία μπορεί να κάνει ο ασώματος, άσαρκος και αστάθμητος, για να τον λέει η Γραφή ακάθαρτο; Φανερό είναι ότι για την υπερηφάνειά του ονομάστηκε ακάθαρτος και από καθαρός και φωτεινός άγγελος, έγινε βέβηλος. Επειδή, για το Θεό είναι ακάθαρτος κάθε υπερήφανος(40), και πρώτη αμαρτία είναι η υπερηφάνεια(41). Έτσι και ο υπερήφανος Φαραώ έλεγε: «Δε γνωρίζω το Θεό σου και δε θα ελευθερώσω τον Ισραήλ»(42).
64. Υπάρχουν πολλά έργα και πράξεις του νου που μπορούν να μας προμηθεύσουν το αγαθό δώρο της ταπεινοφροσύνης, αν δεν είμαστε αμελείς για την σωτηρία μας. δηλαδή η μνήμη των αμαρτιών μας, όσες κάναμε με λόγια, με έργα και με το νου μας, και άλλα πολλά που βοηθούν να αποκτήσομε την ταπεινοφροσύνη. Ταπείνωση αληθινή προξενεί και το να θυμόμαστε πάντοτε τα κατορθώματα της αρετής των άλλων και να μεγαλοποιούμε τα άλλα φυσικά πλεονεκτήματά τους και να συγκρίνομε τα δικά μας έργα με τα δικά τους, για να βλέπομε ότι είμαστε κατώτεροι από αυτούς. Και έτσι βλέποντας ο νους την ευτέλειά του και πόσο υστερεί από την τελειότητα των αδελφών, θεωρεί τον εαυτό του χώμα και στάχτη και όχι άνθρωπο, αλλά σκύλο, επειδή σε όλα είναι κατώτερος και πολύ πίσω από όλους τους λογικούς ανθρώπους.
65. Λέει το στόμα του Χριστού, ο στύλος της Εκκλησίας, ο μέγας πατέρας μας Βασίλειος: «Μεγάλο καλό για να μην αμαρτάνομε, ούτε την άλλη μέρα να πέφτομε στα ίδια αμαρτήματα, είναι το να ανακρίνομε στο τέλος της ημέρας την συνείδησή μας σε τι σφάλαμε και τι καλό κάναμε. Αυτό έκανε και ο Ιώβ για τον εαυτό του και για τα παιδιά του(43). Γιατί οι ανακρίσεις των πράξεών μας, όταν γίνονται κάθε μέρα, μας φωτίζουν τι πρέπει να κάνομε κάθε στιγμή».
66. Και άλλος πάλι σοφός στα θεία είπε: «Αρχή της καρποφορίας είναι το άνθος και αρχή της πρακτικής αρετής είναι η εγκράτεια». Λοιπόν ας εγκρατευτούμε. και αυτό με μέτρο και ζύγι, όπως διδάσκουν οι Πατέρες. Και όλη την ημέρα, τις δώδεκα ώρες, να τις περνούμε με νήψη και φύλαξη του νου. Αν κάνομε έτσι, θα μπορέσομε με κάποια βία να σβήσομε και να λιγοστέψομε την κακία με την βοήθεια του Θεού. Επειδή με τη βία κατορθώνεται η ενάρετη ζωή, με την οποία μας δίνεται η Βασιλεία των Ουρανών(44).
67. Ο δρόμος για τη θεία γνώση είναι η απάθεια και η ταπείνωση. Χωρίς αυτές, κανείς δεν θα δει τον Κύριο.
68. Εκείνος που προσέχει διαρκώς στο εσωτερικό του, είναι φρόνιμος και εγκρατής. και όχι μόνο αυτό, αλλά και ασχολείται με πνευματικές θεωρίες και θεολογεί και προσεύχεται. Και αυτό είναι εκείνο που λέει ο Απόστολος: «Να οδηγείστε από το Πνεύμα και δε θα εκτελέσετε επιθυμία της σάρκας»(45).
69. Όποιος δεν ξέρει να βαδίζει τον πνευματικό δρόμο, δεν φροντίζει διόλου για τις εμπαθείς σκέψεις. Όλη του η ασχολία είναι γύρω από τη σάρκα και ή είναι γαστρίμαργος και ακόλαστος, ή λυπάται και οργίζεται και μνησικακεί. με αυτά σκοτίζει το νου του. Ή πάλι μεταχειρίζεται υπερβολική άσκηση και θολώνει την διάνοιά του.
70. Εκείνος που εγκατέλειψε τα εξωτερικά μόνο πράγματα, π.χ. την γυναίκα, τα χρήματα κλπ., μόνον εξωτερικώς έγινε μοναχός, όχι όμως και εσωτερικώς. Εκείνος ο οποίος απαρνήθηκε και τις εμπαθείς σκέψεις του νου του, αυτός είναι αληθινός μοναχός. Και τον εξωτερικό άνθρωπο, εύκολα τον κάνει κανείς μοναχό, αν θελήσει. Αλλά για να κάνεις μοναχό τον εσωτερικό άνθρωπο, χρειάζεται μεγάλος αγώνας.
71. Ποιος άραγε είναι εκείνος στην παρούσα γενιά, που έχει απαλλαγεί εντελώς από εμπαθείς σκέψεις και αξιώθηκε να αποκτήσει και να έχει διαπαντός την καθαρή και μακριά από κάθε υλική σκέψη προσευχή; Αυτό είναι το σημάδι του εσωτερικού μοναχού.
72. Πολλά πάθη είναι κρυμμένα μέσα στις ψυχές μας. Και φανερώνονται τότε, όταν παρουσιάζονται οι αιτίες τους.
73. Μην αφιερώνεις όλη σου την ασχολία γύρω από τη σάρκα, αλλά όρισέ της άσκηση κατά δύναμη και όλο σου το νου να τον στρέφεις εντός σου. Γιατί η σωματική άσκηση λίγο ωφελεί, ενώ η ευσέβεια είναι σε όλα ωφέλιμη(46).
74. Όταν τα πάθη πάψουν να ενεργούν, είτε γιατί αποκόπτονται οι αιτίες, είτε γιατί οι δαίμονες δολίως υποχωρούν, ακολουθεί η υπερηφάνεια.
75. Η ταπείνωση και η ταλαιπώρηση της σάρκας ελευθερώνουν τον άνθρωπο από κάθε αμαρτία. η πρώτη καταργεί τα πάθη της ψυχής, η άλλη τα πάθη του σώματος. Γι’ αυτό λέει ο Κύριος: «Μακάριοι όσοι έχουν καθαρή καρδιά διότι αυτοί θα δουν τον Θεό»(47). Θα δουν τον Θεό και τους θησαυρούς Του, όταν με την αγάπη και την εγκράτεια καθαρίσουν τον εαυτό τους. Και τόσο περισσότερο θα Τον δουν, όσο επιτείνουν την κάθαρση.
76. Σκοπιά από την οποία βλέπει κανείς τους λόγους κάθε αρετής είναι η τήρηση του νου, όπως ο παλαιός εκείνος φρουρός του Δαβίδ φανέρωνε την «περιτομή της καρδιάς»(48).
77. Όπως όταν βλέπομε με τα μάτια μας εκείνα που βλάπτουν, βλαπτόμαστε, έτσι και όταν συλλογιζόμαστε με το νου μας πονηρούς λογισμούς.
78. Όπως όταν χτυπήσει κανείς την ρίζα του φυτού, το ξεραίνει ολόκληρο, έτσι συμβαίνει και όταν χτυπηθεί από τους πονηρούς λογισμούς η καρδιά του ανθρώπου. Πρέπει να προσέχομε κάθε στιγμή, γιατί οι δαίμονες ποτέ δεν κάθονται αργοί.
79. Ο Κύριος, θέλοντας να δείξει ότι κάθε εντολή την εκτελούμε από χρέος, ενώ η υιοθεσία που προσφέρει, συντελείται στους ανθρώπους με το αίμα Του, λέει: «Όταν κάνετε όσα έχετε διαταχθεί, να πείτε ότι είμαστε αχρείοι δούλοι και κάναμε αυτό που οφείλαμε»(49). Γι’ αυτό δεν είναι μισθός έργων η Βασιλεία των Ουρανών, αλλά χάρη και δωρεά του Κυρίου που έχει ετοιμάσει για τους πιστούς δούλους Του. Δεν απαιτεί ο δούλος την ελευθερία ως μισθό, αλλά ευχαριστεί ως οφειλέτης και την περιμένει ως δωρεά.
80. Ο Χριστός πέθανε για τις αμαρτίες μας, σύμφωνα με τις Γραφές(50), και σε όσους Τον υπηρετούν καλώς, χαρίζει την ελευθερία. Γιατί λέει: «Εύγε δούλε χρήσιμε και πιστέ. στάθηκες πιστός στα λίγα, θα σου εμπιστευθώ πολλά. Έλα μέσα στη χαρά του Κυρίου σου»(51). Αλλά δεν είναι ακόμη δούλος πιστός εκείνος που στηρίζεται στην απλή και ψιλή γνώση, αλλά εκείνος που δείχνει την πίστη του με την υπακοή στον εντολοδότη Χριστό.
81. Εκείνος που τιμά τον Κύριο, εκτελεί όσα διατάζει Εκείνος. Όταν κάνει σφάλμα ή παρακοή, υπομένει σαν δίκαιες τις συμφορές. Αν είσαι φιλομαθής, να γίνεις και φιλόπονος. Γιατί η ψιλή γνώση «φουσκώνει» τον άνθρωπο(52).
82. Οι πειρασμοί που μας έρχονται αναπάντεχα, μας διδάσκουν κατ’ οικονομία Θεού να γινόμαστε φιλόπονοι.
83. Το άστρο έχει το ιδίωμα να λάμπει. Και ο θεοσεβής και φοβούμενος το Θεό έχει ως ιδίωμα τη λιτότητα και την ταπείνωση, επειδή κανένα άλλο δεν είναι το γνώρισμα των μαθητών του Χριστού παρά το ταπεινό φρόνημα και το λιτό παρουσιαστικό. Και αυτό με όλους τους τρόπους το φωνάζουν τα τέσσερα Ευαγγέλια. Εκείνος που δε ζει έτσι ταπεινά, ξεπέφτει από το μέρος Εκείνου που ταπείνωσε τον εαυτό Του μέχρι σταυρού και θανάτου, ο Οποίος είναι και των θείων Ευαγγελίων ο πρακτικός Νομοθέτης.
84. Λέει η Γραφή: «Όσοι διψάτε, πηγαίνετε στο νερό»(53). Όσοι όμως διψάτε το Θεό, βαδίζετε με την καθαρότητα του νου σας. Πρέπει όμως, εκείνος που με την καθαρότητα αυτή πετά ψηλά, να βλέπει και κάτω τη γη της μηδαμινότητάς του. Γιατί κανείς δεν είναι υψηλότερος του ταπεινού. Όπως όταν δεν υπάρχει φως είναι όλα σκοτεινά και ζοφερά, έτσι και όταν δεν υπάρχει ταπεινοφροσύνη, όλα μας τα κατά Θεόν έργα είναι μάταια και άχρηστα.
85. Άκου τώρα την κατακλείδα του λόγου μου. Να φοβάσαι τον Θεό και να φυλάγεις τις εντολές Του(54), και νοερά και αισθητά. Γιατί αν βιάσεις τον εαυτό σου να τηρεί τις θείες εντολές νοερά, λίγες φορές θα χρειαστείς αισθητούς κόπους για την τήρησή τους, όπως λέει και ο Δαβίδ: «Θέλησα από μέσα από την καρδιά μου να πράξω το θέλημά Σου και το νόμο Σου»(55).
86. Αν ο άνθρωπος δεν κάνει το θέλημα και το νόμο του Κυρίου μέσα από την καρδιά του, ούτε εξωτερικώς μπορεί να το κάνει εύκολα. Και θα πει προς το Θεό εκείνος που δεν έχει νήψη και είναι αδιάφορος: «Δεν θέλω να ξέρω τους δρόμους Σου»(56), οπωσδήποτε από έλλειψη θείου φωτισμού. Εκείνος που μετέχει στο θείο φωτισμό, δε μένει χωρίς εσωτερική πληροφορία, αλλά θα γίνει στερεός και αμετακίνητος σχετικά με τα θεία.
87. Όπως το αλάτι κάνει νόστιμο το ψωμί και κάθε φαγητό και διατηρεί τα κρέατα να μη σαπίζουν, το ίδιο σκέψου και για τη νοητή γλυκύτητα και τη θαυμαστή εργασία της φυλάξεως του νου. Γιατί γλυκαίνει με θείο τρόπο τον εσωτερικό και τον εξωτερικό άνθρωπο, διώχνει την δυσωδία των πονηρών λογισμών και μας διατηρεί σταθερούς στα καλά.
88. Από την προσβολή γεννιούνται πολλοί πονηροί λογισμοί. Από αυτούς γεννιέται η αμαρτωλή πράξη. Εκείνος όμως ο οποίος ευθύς μόλις φανεί η πονηρή προσβολή τη σβήνει αμέσως με την βοήθεια του Ιησού, αυτός ξέφυγε και τα επόμενα και θα γεμίσει πλουσιοπάροχα από γλυκιά θεία γνώση, με την οποία θα βρει τον Θεό, τον πανταχού παρόντα. Στρέφοντας προς Αυτόν σταθερά τον καθρέφτη του νου του, φωτίζεται ακατάπαυστα, όπως φωτίζει ο ήλιος το καθαρό γυαλί. Και τότε αναπαύεται ο νους από κάθε άλλη θεωρία, γιατί έφτασε στο έσχατο από όλα τα επιθυμητά πράγματα.
89. Επειδή κάθε λογισμός με τη φαντασία κάποιων αισθητών μπαίνει στην καρδιά, τότε καταυγάζει το νου το μακάριο φως της θεότητας, όταν αδειάσει από όλα τα αισθητά και μείνει χωρίς σχήματα και μορφές. Γιατί βέβαια, η θεία εκείνη λαμπρότητα φαίνεται στον καθαρό νου, όταν στερηθεί αυτός όλα τα νοήματα.
90. Όσο πιο τέλεια προσέχεις την διάνοια, τόσο περισσότερο με πόθο θα προσευχηθείς στον Ιησού. Όσο πάλι αμελείς την διάνοιά σου, τόσο περισσότερο θα απομακρυνθείς από τον Ιησού. Και όπως το πρώτο φωτίζει τέλεια τον αέρα (τον χώρο) της διάνοιας, έτσι και η απομάκρυνση από τη νήψη και από την γλυκιά επίκληση του Ιησού τον σκοτίζει απόλυτα. Το πράγμα είναι τέτοιο από τη φύση του και δε γίνεται διαφορετικά. Και αυτό θα το αντιληφθείς με την πείρα, δοκιμάζοντάς το στην πράξη. Γιατί καμιά αρετή και ξεχωριστά η φωτογεννήτρα αυτή κι ευχάριστη πνευματική εργασία, δε συμβαίνει να διδάσκεται αλλιώς, παρά από την πείρα.
91. Αιτία της αδιάκοπης επικλήσεως του Ιησού, μ’ ένα πόθο γεμάτο γλυκύτητα και χαρά, είναι η χαρά και η γαλήνη από την οποία είναι γεμάτος ο αέρας της καρδιάς, εξαιτίας της άκρας προσοχής. Αιτία της τέλειας καθάρσεως της καρδιάς είναι ο Ιησούς Χριστός, ο Υιός του Θεού και Θεός, ο οποίος είναι όλων των καλών αίτιος και ποιητής. όπως λέει: «Εγώ είμαι ο Θεός που φέρνω την ειρήνη»(57).
92. Η ψυχή που ευεργετείται και γλυκαίνεται από τον Ιησού, ανταμείβει τον Ευεργέτη της με την δοξολογία προς Αυτόν, γεμάτη αγάπη και αγαλλίαση. ευχαριστεί και επικαλείται με χαρά και ευφροσύνη Αυτόν που της χαρίζει την ειρήνη και Τον βλέπει νοητώς μέσα της να διαλύει τις φαντασίες των πονηρών πνευμάτων.
93. «Και ατένισε – λέγει ο Δαβίδ – ο νοητός οφθαλμός μου τους νοητούς εχθρούς μου και το αυτί μου θα ακούσει αυτούς που ξεσηκώνονται πονηρά εναντίον μου»(58). «Και είδα να γίνεται από το Θεό ανταπόδοση στους αμαρτωλούς για χάρη μου»(59). Όταν δεν υπάρχουν φαντασίες μέσα στην καρδιά, τότε ο νους βρίσκεται στη φυσική του κατάσταση και είναι έτοιμος να κινείται σε κάθε θεωρία τερπνή, πνευματική και αγαπημένη από το Θεό.
94. Έτσι λοιπόν, όπως είπα, είναι εκ φύσεως συστατικά το ένα του άλλου η νήψη και η ευχή του Ιησού. Η άκρα προσοχή συντελεί στην αδιάκοπη ευχή. η ευχή πάλι στην τέλεια νήψη και προσοχή του νου.
95. Ωφέλιμος παιδαγωγός και του σώματος και της ψυχής είναι η αδιάκοπη μνήμη του θανάτου. αφήνοντας δηλαδή όλα όσα συμβαίνουν στο μεταξύ, αυτόν πάντοτε να έχομε εμπρός στα μάτια μας, αυτό το κρεβάτι να φανταζόμαστε όπου ξαπλωμένοι θα ψυχομαχούμε και όλα τα υπόλοιπα.
96. Δεν πρέπει, αδελφοί, να αποκοιμηθεί εκείνος που θέλει να είναι διαπαντός απλήγωτος. Αλλά είναι ανάγκη να γίνει ένα από τα δύο: ή να πέσει και να χαθεί αφού γυμνωθεί από τις αρετές, ή να στέκεται πάντοτε με το νου του οπλισμένο. Γιατί και ο εχθρός διάβολος πάντοτε στέκεται οπλισμένος, μαζί με όλη την παράταξή του.
97. Από τη συνεχή μνήμη και επίκληση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, και αν δεν αμελούμε την αδιάκοπη νοερή δέησή μας προς Αυτόν και την αδιάσπαστη νήψη και την εργασία της προσοχής, δημιουργείται στο νου μας μία θεία κατάσταση. Επομένως ας έχομε πραγματικό μας έργο που θα εκτελούμε πάντοτε και με τον ίδιο τρόπο την επίκληση του Ιησού Χριστού του Κυρίου μας, κράζοντας προς Αυτόν με πυρπολημένη καρδιά ώστε να γίνομε μέτοχοι του αγίου ονόματος του Ιησού. Η συνεχής εργασία και στην αρετή και στην κακία είναι μητέρα της συνήθειας. Και αυτή είναι δεύτερη φύση. Όταν φτάσει ο νους σε τέτοια κατάσταση, τότε ζητάει τους εχθρούς δαίμονες, όπως το λαγωνικό ζητάει το λαγό μέσα στις λόχμες. και αυτό ζητάει τον λαγό για να τον φάει, ενώ ο αγωνιστής νους τον εχθρό για να τον αφανίσει.
98. Όταν λοιπόν συμβαίνει να πληθύνονται στο νου μας οι πονηροί λογισμοί, να βάζομε ανάμεσά τους την επίκληση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, και αμέσως θα τους δούμε να διαλύονται σαν καπνός στον αέρα, όπως μας δίδαξε η πείρα. Και τότε αφού μείνει μόνος του ο νους, χωρίς τους πονηρούς λογισμούς, ας αρχίζομε πάλι τη συνεχή προσοχή και επίκληση. Και όσες φορές το πάθομε αυτό από πειρασμό, έτσι να κάνομε.
99. Όπως δεν είναι δυνατό να μπει κανείς στον πόλεμο με γυμνό, άοπλο σώμα, ή να κολυμπήσει σε μεγάλο πέλαγος με τα ρούχα του, ή να ζήσει χωρίς να αναπνέει, έτσι είναι αδύνατο χωρίς ταπείνωση και συνεχή δέηση προς τον Χριστό, να μάθει κανείς το νοητό και κρυφό πόλεμο και να καταδιώκει και να χτυπά με τέχνη το νοητό εχθρό.
100. Ο μέγας κατά την πρακτική αρετή Δαβίδ λέει προς τον Κύριο: «Το κράτος μου προς σε φυλάξω»(60). Ώστε το να φυλαχθεί μέσα μας το «κράτος», δηλ. η δύναμη της καρδιακής και νοερής ησυχίας, από την οποία γεννιούνται όλες οι αρετές, αυτό επέρχεται σ’ εμάς με την βοήθεια του Κυρίου, ο Οποίος έδωσε τις εντολές και διώχνει από μας την σιχαμερή λήθη όταν συνεχώς τον καλούμε να μας βοηθήσει, και η οποία (λήθη) φθείρει υπερβολικά την καρδιακή ησυχία, όπως το νερό σβήνει τη φωτιά. Γι’ αυτό, μοναχέ, μην κοιμάσαι από αμέλεια τον ύπνο του θανάτου(61), αλλά με το όνομα του Ιησού μαστίγωνε τους εχθρούς. και, όπως κάποιος σοφός έχει πει, το όνομα του Ιησού ας ενωθεί με την πνοή σου και τότε θα μάθεις την ωφέλεια της ησυχίας(62).
101. Όταν αξιωθούμε οι ανάξιοι να κοινωνήσομε τα θεία και άχραντα μυστήρια του Χριστού, του Θεού μας και Βασιλιά, τα φοβερά και φρικτά, ας επιδείξομε τότε περισσότερο τη νήψη και τη φύλαξη του νου και την ακρίβεια, για να καταφλέξει τις αμαρτίες μας και τις μικρές και μεγάλες ακαθαρσίες μας το θεϊκό πυρ, δηλαδή το Σώμα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Γιατί όταν αυτό μπαίνει μέσα μας, ευθύς διώχνει τα πονηρά πνεύματα από την καρδιά μας και συγχωρεί τις αμαρτίες που κάναμε πρωτύτερα. και αφήνεται ο νους τότε χωρίς την ενόχληση των πονηρών λογισμών. Και αν στην συνέχεια φυλάξομε με ακρίβεια το νου μας και φρουρήσομε την καρδιά μας, όταν αξιωθούμε πάλι να κοινωνήσομε, τότε ακόμη περισσότερο το θείο Σώμα καταλάμπει το νου και τον κάνει όμοιο με αστέρι.
102. Η λήθη έχει την ιδιότητα να σβήνει τη φύλαξη του νου όπως το νερό σβήνει τη φωτιά. Η αδιάκοπη ευχή του Ιησού και η αδιάσπαστη νήψη εξαφανίζει τελείως τη λήθη από την καρδιά. Γιατί η ευχή έχει ανάγκη της νήψεως όπως το λυχνάρι για να φωτίσει έχει ανάγκη από φυτίλι.
Άγιος Ησύχιος ο Πρεσβύτερος 1. Η νήψη είναι μια μέθοδος και επιστήμη, η οποία απαλλάσσει τον άνθρωπο – με την βοήθεια του Θεού – τελείως από εμπαθείς σκέψεις και λόγους και από πονηρά έργα, αν εξακολουθεί ο άνθρωπος την πνευματική αυτήν μέθοδο επί πολύν καιρό και την εφαρμόζει με προθυμία.
Η νήψη χαρίζει επίσης ασφαλή γνώση του ακαταλήπτου Θεού, όσο είναι δυνατόν, και λύση θείων και κρυπτών μυστηρίων. Επίσης με αυτήν κατορθώνει ο άνθρωπος να εκπληρώσει όλες τις εντολές της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης και αυτή παρέχει όλα τα αγαθά του μέλλοντος αιώνος. Αυτή είναι κυρίως η καθαρότητα της καρδιάς, η οποία λόγω του μεγαλείου και της ωραιότητάς της, ή, για να κυριολεκτήσω, λόγω της αμέλειάς μας είναι πάρα πολύ σπάνια σήμερα στους μοναχούς. Αυτήν ο Χριστός την μακαρίζει με αυτά τα λόγια: «Μακάριοι όσοι έχουν καθαρή καρδιά διότι αυτοί θα αντικρύσουν τον Θεό»(1). Τέτοια λοιπόν που είναι, χρειάζεται και μεγάλο τίμημα για να την αγοράσεις. Η νήψη, όταν πολυκαιρίσει στον άνθρωπο γίνεται οδηγός σωστού και θεάρεστου βίου. αυτό είναι και η επισφράγιση της θεωρίας. Μας διδάσκει να κινούμε δίκαια και τα τρία μέρη της ψυχής (το λογιστικό, το θυμικό και το επιθυμητικό), και να φυλάγομε με ασφάλεια τις αισθήσεις μας. και τις τέσσερις γενικές αρετές (φρόνηση, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη) τις μεγαλώνει κάθε μέρα σ’ εκείνον που την κατέχει.
2. Ο μέγας νομοθέτης Μωυσής, ή μάλλον το Πνεύμα το Άγιο, θέλοντας να φανερώσει πόσο άμεμπτη και καθαρή και γενική και υψοποιός είναι η αρετή της νήψεως, και θέλοντας να διδάξει πως να την αρχίζουμε και να την εκτελούμε, λέει: «Να προσέχεις τον εαυτό σου μήπως ένας λόγος κρυμμένος στην καρδιά σου γίνει ανόμημα»(2). Κρυμμένο λόγο ονομάζει τη μονολόγιστη ενθύμηση (παράσταση) ενός πονηρού πράγματος, το οποίο μισεί ο Θεός. Αυτό οι Πατέρες το ονομάζουν και «προσβολή», η οποία γίνεται στην καρδιά από το διάβολο. Στην προσβολή, μόλις εμφανιστεί στο νου μας, επακολουθούν οι λογισμοί μας, οι οποίοι αρχίζουν και συνομιλούν μαζί της με πάθος.
3. Η νήψη είναι δρόμος κάθε αρετής και εντολής Θεού. Αυτή λέγεται επίσης και ησυχία της καρδιάς. Και όταν φτάσει σε τελειότητα, χωρίς δαιμονικές φαντασίες, λέγεται και φυλακή του νου.
4. Εκείνος που γεννήθηκε τυφλός, δεν βλέπει το φως του ήλιου. Και εκείνος που δεν ζει με τη νήψη, δεν βλέπει τις πλούσιες ακτινοβολίες της χάρης που έρχεται από τον ουρανό. Ούτε θα ελευθερωθεί ποτέ από τα πονηρά έργα και λόγια και σκέψεις που μισεί ο Θεός. Και κατά την έξοδό του από την ζωή δε θα περάσει ελεύθερα από τους άρχοντες του σκοτεινού ταρτάρου.
5. Προσοχή είναι μια αδιάλειπτη ησυχία της καρδιάς από κάθε πονηρό λογισμό. μόνον τον Ιησού Χριστό, τον Υιό του Θεού και Θεό ακατάπαυστα αναπνέει και επικαλείται την βοήθειά Του και μαζί του αντιπαρατάσσεται με ανδρεία εναντίον των πονηρών δαιμόνων. Και σ’ Αυτόν εξομολογείται, γιατί μόνον ο Ιησούς έχει εξουσία να συγχωρεί αμαρτίες. Η ψυχή με την επίκλησή της εναγκαλίζεται αδιάκοπα το Χριστό, ο Οποίος μόνος γνωρίζει τι κρύβουν οι καρδιές των ανθρώπων. και προσπαθεί να διαφύγει με κάθε τρόπο την προσοχή των ανθρώπων η γλυκύτητά της και ο εσωτερικός της αγώνας, μήπως ο πονηρός την εξαπατήσει λαθραία, ανοίξει το δρόμο στην κακία και αφανίσει την ωραιότατη εργασία της.
6. Νήψη είναι μια μόνιμη σταθεροποίηση του λογισμού και στάση του στην πύλη της καρδιάς. βλέπει και ακούει τους κλέφτες λογισμούς να έρχονται, δηλαδή τι λένε και τι κάνουν οι ανθρωποκτόνοι δαίμονες. Και ποια είναι η μορφή που χάραξαν και όρθωσαν οι δαίμονες και η οποία προσπαθεί με τη φαντασία να εξαπατήσει το νου. Αυτά λοιπόν αν μας απασχολούν φιλόπονα, μας φανερώνουν, αν θέλομε, με εξαιρετική πληρότητα την πείρα του νοητού πολέμου.
7. Τη νήψη τη γεννά ο διπλός φόβος: τόσο οι εγκαταλείψεις από το Θεό, όσο και οι πειρασμοί που έρχονται για παιδαγωγία. Και είναι αυτή μια συνεχής παρουσία της προσοχής μέσα στην ηγεμονική δύναμη (το νου) του ανθρώπου που προσπαθεί να φράξει την πηγή των κακών λογισμών και έργων. Γι’ αυτό έρχονται και οι εγκαταλείψεις και οι αναπάντεχοι εκ μέρους του Θεού πειρασμοί προς διόρθωση του βίου μας. Και μάλιστα σ’ εκείνους που γεύθηκαν την ανάπαυση που δίνει το αγαθό της νήψεως και κατόπιν πέφτουν στην αμέλεια. Η νήψη που τηρείται συνεχώς γεννά τη συνήθεια. Η συνήθεια προκαλεί κάποια φυσική πυκνότητα στη νήψη. Κι αυτή γεννά ήρεμη θεωρία του νοητού πολέμου με τα χαρακτηριστικά του. τη διαδέχεται επίμονη ευχή του Ιησού και έπειτα γλυκιά ηρεμία του νου χωρίς φαντασίες και μια κατάσταση ενώσεως με τον Ιησού.
8. Ο νους του ανθρώπου που μένει σταθερός και επικαλείται το Χριστό εναντίον των πονηρών δαιμόνων και καταφεύγει σ’ Αυτόν, μοιάζει μ’ ένα θηρίο που το περικύκλωσαν πολλοί σκύλοι και αυτό έπιασε θέση σε ένα οχυρό τόπο και αντιστέκεται. Βλέπει από μακριά νοερά τους νοητούς λόγους των εχθρών και με το να παρακαλεί συνεχώς τον ειρηνοποιό Ιησού να πολεμά κατά των εχθρών, μένει απλήγωτος από αυτούς.
9. Αν γνωρίζεις και σου δόθηκε η χάρη το πρωί να στέκεσαι εμπρός στο Θεό και να εξετάζεσαι, αλλά και να εξετάζεις τον εαυτόν σου, εννοείς τι λέω για την νήψη. Αν όχι, έχε νήψη και θα λάβεις τη χάρη.
10. Τα συστήματα των θαλασσών τ’ αποτελεί πολύ νερό. Σύστημα και δύναμη της νήψεως και της νηφαλιότητας και της βαθιάς ψυχικής ησυχίας, και άβυσσος θεωριών φοβερών και απορρήτων και μετανοητικής ταπεινώσεως και ειλικρίνειας και αγάπης, είναι η τέλεια νήψη και η χωρίς λογισμούς ευχή του Ιησού Χριστού. Και αυτό να γίνεται μάλιστα αδιάκοπα και πυκνά και χωρίς να χάνει κανείς την υπομονή του και να μικροψυχεί.
11. «Δε θα μπει στη βασιλεία των ουρανών καθένας που με λέει Κύριε, Κύριε, αλλ’ όποιος κάνει το θέλημα του Πατέρα μου»(3). Θέλημα του Πατέρα είναι: «Σεις που αγαπάτε το Θεό να μισείτε τα πονηρά»(4). Λοιπόν, μαζί με την ευχή του Ιησού Χριστού, ας μισήσομε και τους πονηρούς λογισμούς και να, πράξαμε το θέλημα του Θεού.
12. Παράδειγμα τέλειο προς μίμηση και πρότυπο για το ανθρώπινο γένος και ανάκληση του προπατορικού αμαρτήματος είναι ο Κύριός μας και Θεός που έλαβε σάρκα και έβαλε εμπρός μας σαν ζωγραφικό πίνακα τον πανάρετο βίο Του. Μαζί με όλα τα καλά, μάς υπέδειξε μετά την βάπτισή Του, αφού ανέβηκε στην έρημο, και τούτο άρχισε με νηστεία τον νοητό πόλεμο εναντίον του διαβόλου, που πήγε προς Αυτόν όπως θα πήγαινε σε απλό άνθρωπο(5). Και με τον τρόπο που τον νίκησε, ο Κύριος δίδαξε κι εμάς τους αχρείους, πώς να παλεύομε εναντίον των πνευμάτων της πονηρίας, δηλαδή με ταπείνωση και νηστεία και προσευχή και νήψη. Και τούτο, ενώ δεν είχε ανάγκη από αυτά, ως Θεός και Θεός των θεών.
13. Τώρα, πόσοι τρόπο νήψεως υπάρχουν κατ’ εμέ, που μπορούν να καθαρίζουν τον νου από εμπαθείς λογισμούς, δε θα βαρεθώ να σου τους φανερώσω με γλώσσα απλή και χωρίς στολίδια. Επειδή δεν το έκρινα καλό, σε καιρό πολέμου πνευματικού, να κρύψω σ’ αυτό το λόγο την ωφέλεια μέσω των κομψών λόγων, και μάλιστα μιλώντας σε απλουστέρους. «Και συ, παιδί μου Τιμόθεε – λέει – πρόσεχε αυτά που διαβάζεις»(6).
14. Ένας τρόπος νήψεως είναι να εξετάζεις συχνά και προσεκτικά την φαντασία (παράσταση) του πονηρού λογισμού, δηλ. την «προσβολή», γιατί ο σατανάς δεν μπορεί χωρίς φαντασία να δημιουργεί λογισμούς και να τους παρουσιάζει στο νου για να τον εξαπατήσει.
15. Άλλος τρόπος είναι να κρατάς την καρδιά σου πάντοτε σε βαθιά σιωπή και ησυχία από κάθε λογισμό και να προσεύχεσαι.
16. Άλλος τρόπος είναι να παρακαλείς συνεχώς τον Κύριο Ιησού Χριστό με ταπείνωση να έρθει σε βοήθεια.
17. Άλλος τρόπος είναι να θυμάται κανείς ακατάπαυστα το θάνατο.
18. Όλες αυτές οι εργασίες, αγαπητέ, εμποδίζουν τις πονηρές σκέψεις σαν φοβεροί θυρωροί. Το να προσβλέπεις στον ουρανό και να νομίζεις ότι η γη δεν είναι τίποτε, είναι και αυτό ωφέλιμο και αποτελεσματικό μαζί με τα άλλα, κι αν μου δώσει ο Θεός λόγο, θα το εκθέσω αλλού πιο εκτεταμένα.
19. Αν κόψομε για λίγο τις αιτίες των παθών και ασχοληθούμε με πνευματικές σκέψεις χωρίς να διατρίψομε σε αυτές και χωρίς να το κάνομε αυτό έργο μας, τότε εύκολα πάλι ξαναγυρίζομε στα πάθη της σάρκας, χωρίς να κερδίσομε τίποτε από αυτή την πνευματική εργασία μας, παρά μόνον τέλειο σκοτισμό του νου και παραστράτημα προς τα υλικά.
20. Πρέπει ο αγωνιζόμενος τον εσωτερικό αγώνα να έχει κάθε στιγμή του χρόνου αυτά τα τέσσερα: ταπείνωση, άκρα προσοχή, αντίρρηση κατά των πονηρών λογισμών και προσευχή. Να έχει ταπείνωση, γιατί ο αγώνας είναι εναντίον των υπερηφάνων δαιμόνων, για να έχει τη βοήθεια του Χριστού πρόχειρη επειδή ο Κύριος μισεί τους υπερήφανους(7). Προσοχή, για να μην έχει στην καρδιά του κανένα λογισμό, έστω και αν αυτός φαίνεται αγαθός. Αντίρρηση, ώστε μόλις με οξύτητα εννοήσει ότι ήρθε ο δαίμονας, ευθύς με οργή να φέρει αντιλογία στον πονηρό. «Θ’ απαντήσω, λέει, σε όσους με κατηγορούν: δεν θα υποταχθεί η ψυχή μου στον Θεό;»(8). Προσευχή για να φωνάξει δυνατά προς τον Χριστό με στεναγμό ανέκφραστο(9), ευθύς μετά την αντίρρηση. Και τότε ο αγωνιζόμενος άνθρωπος θα δει τον εχθρό να παραλύει ή να εκδιώκεται από το προσκυνητό όνομα του Ιησού, σαν σκόνη στον άνεμο, ή να χάνεται σαν καπνός μαζί με τον πονηρό λογισμό του.
21. Όποιος δεν έχει προσευχή απαλλαγμένη από πονηρούς λογισμούς, αυτός είναι σαν να πηγαίνει στον πόλεμο χωρίς όπλο. Προσευχή εννοώ εκείνη που γίνεται ακατάπαυστη στα βάθη της ψυχής, ώστε με την επίκληση του Χριστού, ο σατανάς που πολεμά κρυφά, να μαστιγώνεται και να καίγεται.
22. Εσύ οφείλεις, με διαπεραστικό και διαρκώς τεταμένο μάτι του νου, να βλέπεις ώστε να αντιλαμβάνεσαι ποιος μπαίνει. και μόλις δεις ότι έρχεται να μπει πονηρός λογισμός, αμέσως με την αντίρρηση να σπάζεις την κεφαλή του φιδιού(10). Και συγχρόνως με στεναγμό φώναξε το Χριστό, και θα δοκιμάσεις τη θεϊκή και αόρατη βοήθεια. Και τότε θα δεις λαμπρά την απλότητα και χρηστότητα της καρδιάς.
23. Εκείνος που κρατά ένα καθρέφτη στο χέρι του και βρίσκεται ανάμεσα σε άλλους, βλέπει στον καθρέφτη το δικό του πρόσωπο, όσο βλέπει και τα πρόσωπα των άλλων που σκύβουν στον καθρέφτη. Έτσι κι εκείνος που σκύβει μέσα στην καρδιά του, βλέπει την δική του κατάσταση μέσα σ’ αυτήν, βλέπει όμως και τα μαύρα πρόσωπα των νοητών αιθιόπων, δηλαδή των δαιμόνων.
24. Δεν μπορεί ο νους μόνος του να νικήσει την φαντασία των δαιμόνων. Ας μην έχει ποτέ κανείς τέτοιο θάρρος. Επειδή είναι πανούργοι, υποκρίνονται ότι νικιούνται και ανατρέπουν τον αγωνιστή με την κενοδοξία. Αν όμως επικαλείσαι τον Ιησού Χριστό, τότε δεν μπορούν ούτε μια στιγμή να σταθούν και να σε δολιευθούν.
25. Πρόσεξε να μην υπερηφανευτείς και συ, όπως παλιά ο Ισραήλ, και παραδοθείς στους νοητούς εχθρούς. Γιατί ο παλαιός Ισραήλ, αφού τον ελευθέρωσε από τους Αιγυπτίους ο Θεός των όλων, επενόησε για βοηθό του χυτό είδωλο(11).
26. Είδωλο χυτό να εννοήσεις τον ασθενή νου μας, ο οποίος ενόσω παρακαλεί τον Ιησού Χριστό εναντίον των πονηρών πνευμάτων, εύκολα τα καταδιώκει και με τεχνική μέθοδο κατατροπώνει τις αόρατες και εχθρικές δυνάμεις του εχθρού. Όταν όμως ο νους αποκτήσει απερίσκεπτα θάρρος στον εαυτό του, τότε κατακρημνίζεται σαν το πουλί που λέγεται οξύπτερος. Λέει η Γραφή: «Η καρδιά μου ήλπισε στο Θεό, πήρα βοήθεια, και η σάρκα μου αναβλάστησε»(12). «Και ποιος εκτός από τον Κύριο θα με αναστήσει και θα συμπαραταχθεί μαζί μου εναντίον των αμέτρητων λογισμών που τραβούν στο κακό;»(13). Όποιος έχει το θάρρος στον εαυτό του και όχι στο Θεό, θα έχει πτώση τρομακτική.
27. Της καρδιακής ησυχίας αγαπητέ, πρότυπο και παράδειγμα (αν θέλεις να αγωνίζεσαι) να έχεις το μικρό ζωύφιο, την αράχνη. Διαφορετικά δεν θεωρείσαι ότι ησύχασες στο νου όπως πρέπει. Η αράχνη κυνηγά τις μικρές μύγες. κι εσύ, αν ησυχάζεις κοπιάζοντας μέσα στην ψυχή σου, δεν θα πάψεις να σκοτώνεις πάντοτε τα μικρά νήπια της Βαβυλώνας. με τον φόνο αυτόν μακαρίζεσαι από το Άγιο Πνεύμα δια του Δαβίδ(14).
28. Δεν είναι δυνατόν η Ερυθρά Θάλασσα να φανεί στο στερέωμα ανάμεσα στ’ αστέρια, ούτε είναι δυνατόν, άνθρωπος που ζει πάνω στη γη να μην αναπνέει τον αέρα. Έτσι δεν είναι δυνατό να καθαρίσομε την καρδιά μας από τις εμπαθείς σκέψεις και να διώξομε τους νοητούς εχθρούς απ’ αυτή χωρίς συχνή επίκληση του Ιησού Χριστού.
29. Αν με ταπεινό φρόνημα και μνήμη θανάτου και αυτοκατηγορία και αντίρρηση κατά των πονηρών λογισμών και με επίκληση του Ιησού Χριστού μένεις μέσα στην καρδιά σου και αν τον στενό αλλά χαροποιό και τερπνό δρόμο της διάνοιας με τα παραπάνω όπλα βαδίζεις καθημερινά έχοντας νήψη, θα φτάσεις σε άγιες θεωρίες Αγίων. Και θα φωτιστείς σε βαθιά μυστήρια από τον Χριστό, στον Οποίο βρίσκονται οι θησαυροί οι κρυμμένοι της γνώσεως και της σοφίας(15), στον Οποίο κατοικεί όλη η θεότητα με σωματική μορφή(16). Θα αισθανθείς δηλαδή ότι μαζί με τον Ιησού, πήδησε ορμητικά στην ψυχή σου το Άγιο Πνεύμα, από το Οποίο ο νους του ανθρώπου φωτίζεται να βλέπει με ξέσκεπο πρόσωπο(17). «Κανείς – λέει η Γραφή – δεν μπορεί να πει Κύριε Ιησού, παρά μόνο με την δύναμη του Αγίου Πνεύματος»(18), δηλαδή το Άγιο Πνεύμα βεβαιώνει μυστικά ότι έχεις μέσα σου τον ζητούμενο Κύριο.
30. Πρέπει να γνωρίζουν και τούτο εκείνοι που θέλουν να μαθαίνουν τα θεία ότι οι φθονεροί δαίμονες πολλές φορές κρύβουν και συμμαζεύουν από μας το νοητό πόλεμο, γιατί φθονούν οι άγριοι την από τον πόλεμο προερχόμενη ωφέλεια και γνώση και ανύψωση προς τον Θεό. Θέλουν να μας κάνουν να μην φροντίζομε και τότε ξαφνικά ν’ αρπάξουν τον νου μας και ν’ αφαιρέσουν την προσοχή της διάνοιας. Γιατί αδιάκοπος σκοπός των δαιμόνων και αγώνας τους είναι να μην αφήνουν διόλου την καρδιά μας να ζει με προσοχή, επειδή γνωρίζουν τον πλούτο που μαζεύομε απ’ αυτό στην ψυχή μας. Εμείς όμως τότε μάλιστα με την μνήμη του Κυρίου μας Ιησού Χριστού να επεκτεινόμαστε σε πνευματικές θεωρίες και ο πόλεμος θα γυρίζει πάλι στον νου μας. Μόνο με την γνώμη – για να το πω έτσι – του Κυρίου και με ταπείνωση πολλή ας τα κάνομε όλα.
31. Εφόσον ζούμε σε κοινόβιο, πρέπει με την αβίαστη προαίρεσή μας και με πρόθυμη καρδιά να κόβομε κάθε θέλημά μας απέναντι στον ηγούμενο. Και με την βοήθεια του Θεού, γινόμαστε ευπειθείς, ήμεροι και χωρίς δικό μας θέλημα. Αυτό όμως πρέπει να γίνεται με τέχνη, για να μην ταραζόμαστε από την οργή και να μην κινούμε το θυμικό μέρος της ψυχής παράλογα και παρά φύση, και βρεθούμε έτσι να μην έχομε παρρησία στον αόρατο πόλεμο. Γιατί, όταν δεν κόβομε το θέλημά μας εκουσίως, συνήθως θυμώνομε εναντίον εκείνων οι οποίοι επιχειρούν να μας το κόψουν ακουσίως μας. Και από αυτό, ο θυμός που άναψε γαυγίζοντας άγρια, αφανίζει τη γνώση της πάλης που με πολλή δυσκολία μπορέσαμε να αποκτήσουμε γιατί ο θυμός εκ φύσεως είναι καταστρεπτικός. Αν κινηθεί εναντίον δαιμονικών λογισμών, τους καταστρέφει και τους εξαφανίζει. Αν πάλι βράζει εναντίον των ανθρώπων, καταστρέφει τους αγαθούς λογισμούς μας. Λοιπόν ο θυμός, βλέπω ότι είναι καταστρεπτικός κάθε λογισμού, είτε πονηρού, είτε ακόμη και αγαθού μας έχει δοθεί από το Θεό ως όπλο και τόξο, αν δεν χρησιμοποιείται εναντίον και των δύο λογισμών. Αν όμως ενεργεί διαφορετικά, τότε είναι καταστρεπτικός. Γιατί εγώ γνωρίζω και σκύλο θρασύ, ο οποίος καταστρέφει τα πρόβατα όπως ο λύκος.
32. Πρέπει να μισούμε την ελευθεροστομία σαν δηλητήριο της έχιδνας και να αποφεύγομε τις πολλές συνομιλίες σαν φίδια και γεννήματα εχιδνών(19), γιατί αυτές μπορούν το ταχύτερο να κάνουν τον αγωνιστή να λησμονήσει τελείως τον εσωτερικό πόλεμο και να κατακρημνίσουν την ψυχή από την υψηλή χαρά που προέρχεται από την καθαρότητα της καρδιάς. Η καταραμένη λησμοσύνη είναι αντίθετη στην καρδιακή προσοχή, όσο το νερό στη φωτιά, και κάθε στιγμή τής είναι ισχυρός αντίπαλος από την λησμοσύνη καταντούμε στην αμέλεια και από την αμέλεια στην καταφρόνηση των θείων και τη ραθυμία και σε άτοπες επιθυμίες. Κι έτσι πάλι γυρίζομε πίσω όπως ο σκύλος γυρίζει στον εμετό του(20). Ας αποφύγομε λοιπόν την ελευθεροστομία σαν θανατηφόρο φαρμάκι. Τα κακά αποτελέσματα από τη λησμοσύνη γιατρεύει μια πολύ αυστηρή φύλαξη του νου και μια αδιάκοπη επίκληση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Δίχως Αυτόν τίποτε δεν μπορούμε να κάνομε.
33. Δεν είναι δυνατόν να πιάσεις φιλία με το φίδι και να το βάλεις μέσα στον κόρφο σου ούτε είναι δυνατόν να χαϊδεύεις και να περιποιείσαι το σώμα σου με κάθε τρόπο και να το αγαπάς, εκτός απ’ όσο του είναι αναγκαίο και του χρειάζεται, και συγχρόνως να φροντίζεις για την ουράνια αρετή. Γιατί, εκ φύσεως το φίδι δαγκώνει, ενώ το σώμα μολύνει με την ηδονή εκείνον που το περιποιείται. Σε ό,τι φταίει το σώμα, κτύπα το με γροθιές χωρίς να το λυπάσαι σαν μεθυσμένος δούλος που δραπέτευσε, ας λάβει την πείρα του μαστιγώματος από τον κύριό του κι ας φύγει από τα καπηλειά. Ας μην αγνοεί την άφθαρτη κυρία του, την ψυχή, αυτό που είναι φθαρτή λάσπη, και δούλος της ψυχής όλο σκοτάδι. Μέχρι το θάνατό σου μην εμπιστευτείς να πάρεις θάρρος με τη σάρκα σου. Λέει η Γραφή: «Το θέλημα της σάρκας ειναι έχθρα κατά του Θεού. Και η σάρκα επιθυμεί αντίθετα με το πνεύμα, και το πνεύμα αντίθετα με την σάρκα. Όσοι ζούνε ζωή σαρκική δεν μπορούν ν’ αρέσουν στον Θεό. Εμείς όμως δεν είμαστε σαρκικοί, αλλά πνευματικοί»(22).
34. Έργο της φρονήσεως είναι να κινεί πάντοτε το θυμικό μέρος της ψυχής, για να συνάπτομε την εσωτερική μάχη κατά των παθών και των δαιμονικών προσβολών και να κατηγορούμε τον εαυτό μας. Έργο της σοφίας είναι να παρακινεί το λογιστικό μέρος της ψυχής σε νήψη και ολοκληρωμένη και σε πνευματική θεωρία. Έργο της δικαιοσύνης είναι να διευθύνει το επιθυμητικό μέρος της ψυχής προς την αρετή και το Θεό, ενώ έργο της ανδρείας είναι να κυβερνά και να κατέχει τις πέντε αισθήσεις για να μην μολύνεται από αυτές τόσο ο εσωτερικός μας άνθρωπος, δηλαδή η καρδιά, όσο και ο εξωτερικός, δηλαδή το σώμα.
35. «Πάνω στον Ισραήλ λάμπει η μεγαλοπρέπειά Του», δηλαδή πάνω στο νου που βλέπει, όσο είναι δυνατό, το κάλλος της δόξας του Θεού, «και η δύναμή Του φανερώνεται στα νέφη»(23), δηλαδή στις ψυχές τις ολοφώτεινες που ατενίζουν τα πρωινά Αυτόν που κάθεται στα δεξιά του Πατέρα Του, να φεγγοβολεί προς αυτές, σαν τον ήλιο που ακτινοβολεί ανάμεσα από τα καθαρά σύννεφα, και τις δείχνει αξιαγάπητες.
36. Ένας που αμαρτάνει, λέει η θεία Γραφή, θα χάσει μεγάλη δικαιοσύνη και αρετή(24). Και ο νους που αμαρτάνει θα χάσει τα αθάνατα και άφθαρτα ποτά και φαγητά που αναφέρονται στο ίδιο κεφάλαιο.
37. Δεν είμαστε δυνατότεροι από τον Σαμψών, ούτε σοφότεροι από τον Σολομώντα, ούτε έχουμε μεγαλύτερη γνώση από τον Δαβίδ ούτε αγαπούμε το Θεό περισσότερο από τον κορυφαίο Πέτρο. Ας μην έχομε λοιπόν θάρρος στον εαυτό μας, γιατί λέει η Γραφή: «Όποιος έχει θάρρος στον εαυτό του, θα έχει πτώση τρομακτική»(26).
38. Ας μάθομε από τον Χριστό την ταπεινοφροσύνη και από τον Δαβίδ την ταπείνωση και από τον Πέτρο το να δακρύζομε για όσα συμβαίνουν αλλά ας μην απελπιζόμαστε, όπως ο Σαμψών, ο Ιούδας και ο Σολομών, που ήταν πάρα πολύ σοφός.
39. Ο διάβολος, σαν λιοντάρι που μουγκρίζει, περπατεί μαζί με τις δυνάμεις του ζητώντας ποιον να καταπιεί(27). Η καρδιακή λοιπόν προσοχή και νήψη και αντίρρηση και ευχή προς τον Ιησού Χριστό, το Θεό μας, ας μην παύει ποτέ. Γιατί καλύτερη βοήθεια, εκτός από τον Ιησού, δεν θα βρεις σε όλη την ζωή σου. Μόνο Αυτός ο Κύριος γνωρίζει, ως Θεός που είναι, τις πανουργίες και τις μεθόδους και τους δόλους των δαιμόνων.
40. Η ψυχή λοιπόν ας έχει το θάρρος της στο Χριστό και ας τον παρακαλεί και καθόλου ας μην δειλιάζει, γιατί δεν πολεμεί μόνη της, αλλά μαζί με τον φοβερό βασιλιά Ιησού Χριστό, που είναι ο Κτίστης όλων των όντων, ασωμάτων και σωματικών, δηλαδή ορατών και αοράτων.
41. Όπως η βροχή όσο περισσότερο πέφτει πάνω στη γη, τόσο την μαλακώνει, έτσι και τη γη της καρδιάς μας χαροποιεί και ευφραίνει το άγιο όνομα του Χριστού, όσο περισσότερο το φωνάζουμε και όσο συχνότερα το επικαλούμαστε.
42. Είναι καλό λοιπόν να γνωρίζουν οι άπειροι ότι, εμείς οι παχείς που κλίνομε στη γη και με το σώμα μας και με το φρόνημά μας, έχομε εχθρούς ασώματους και αόρατους, που θέλουν το κακό μας και ξέρουν καλά την τέχνη να μας κακοποιήσουν και είναι δραστήριοι και ευκίνητοι και εμπειροπόλεμοι από τα χρόνια του Αδάμ και μέχρι τώρα και δεν έχομε άλλον τρόπο να τους νικήσομε παρά μόνο με την ακατάπαυστη νήψη του νου και την επίκληση του Ιησού Χριστού του Θεού και Δημιουργού μας. Και για εκείνους που είναι ακόμη άπειροι, ας είναι τα παραπάνω, δηλ. η ευχή του Ιησού Χριστού και η προτροπή να δοκιμάσουν και να γνωρίσουν το καλό. Για όσους όμως έχουν πείρα, η πράξη και η δοκιμασία και η ανάπαυση που δίνει το καλό, είναι άριστος τρόπος και δάσκαλος.
43. Το μικρό, δηλαδή το απονήρευτο παιδί, όταν βλέπει κάποιον που κάνει θεατρικά τεχνάσματα, ευχαριστείται και τον ακολουθεί από ακακία. Έτσι και η ψυχή μας, επειδή είναι απλή και αγαθή, γιατί έτσι πλάστηκε από τον αγαθό Κύριο, ευχαριστείται από τις προσβολές του διαβόλου που παριστάνει ψευδείς φαντασίες. Και έτσι εξαπατάται και τρέχει προς το κακό σαν να ήταν καλό, όπως η περιστέρα τρέχει πίσω από τον εχθρό των παιδιών της. Ανακατώνει η ψυχή τους λογισμούς της με τη φαντασία της δαιμονικής προσβολής, λ.χ. ένα πρόσωπο γυναίκας ωραίας, ή κάτι άλλο που απαγορεύεται τελείως από τις εντολές του Χριστού. Θέλει να κάνει πραγματικότητα ό,τι ωραίο είδε στην φαντασία της. Και τότε αφού δώσει τη συγκατάθεσή της, πραγματοποιεί και με το σώμα εκείνη την αμαρτία που είδε με το νου της, με συνέπεια την ίδια της την κατάκριση.
44. Αυτή είναι η τέχνη του πονηρού, και με αυτά τα βέλη δηλητηριάζει την ψυχή. Γι’ αυτό δεν είναι ασφαλές, πριν αποκτήσει ο νους μεγάλη πολεμική πείρα, να αφήνει τους λογισμούς να μπαίνουν μέσα στην καρδιά μας και μάλιστα στην αρχή, επειδή ακόμη η ψυχή μας ευχαριστείται στις δαιμονικές προσβολές και τις ακολουθεί. Αλλά πρέπει μόνο να τους εννοεί και να τους κόβει μόλις φανούν και την προσβάλλουν. Όταν ο νους πολυκαιρίσει σ’ αυτό το θαυμαστό έργο και εξασκηθεί και εννοήσει καλά και του γίνει σταθερή συνήθεια ο πόλεμος και η αληθινή γνώση των λογισμών του, κι όταν μπορεί, όπως λέει ο προφήτης, εύκολα να πιάνει τις νεαρές αλεπούδες(28), τότε με προσοχή και επιμέλεια, πρέπει να τους αφήνει να έρχονται και να τους ελέγχει.
45. Όπως είναι αδύνατο μέσα από τον ίδιο σωλήνα να περάσουν φωτιά και νερό μαζί, έτσι είναι αδύνατο να μπει η αμαρτία μέσα στην καρδιά μας, αν δεν χτυπήσει πρώτα την πόρτα της καρδιάς με προσβολή μιας αμαρτωλής φαντασίας.
46. Πρώτα- πρώτα, υπάρχει η προσβολή της κακής σκέψεως. Δεύτερο, ο συνδυασμός, όταν ανακατώνονται οι δικοί μας και οι δαιμονικοί λογισμοί. Τρίτο, η συγκατάθεση, όταν οι λογισμοί μας συσκέπτονται με τους δαιμονικούς λογισμούς για να διαπράξουν το κακό. Τέταρτο είναι η αισθητή πράξη, δηλαδή η αμαρτία. Αν λοιπόν ο νους προσέχει με νήψη, και με την αντίρρηση και με την επίκληση του Κυρίου Ιησού φυγαδεύει την προσβολή μόλις αναφανεί, τότε τα επόμενα (συνδυασμός, συγκατάθεση, αμαρτία) μένουν αργά. Ο πονηρός δαίμονας επειδή είναι ασώματος νους, δεν μπορεί διαφορετικά να πλανήσει τις ψυχές, παρά με την φαντασία και τους λογισμούς. Για την προσβολή ο Δαβίδ λέει: «Κάθε πρωί σκότωνα όλους τους αμαρτωλούς της γης»(29). Και ο μέγας Μωυσής λέει για την συγκατάθεση: «Δεν θα δώσεις την συγκατάθεσή σου σ’ αυτούς, για να μη σε κάνουν και αμαρτήσεις»(30).
47. Νους με νου συμπλέκεται αόρατα και πολεμά, δηλαδή ο δαιμονικός νους με το δικό μας. Και γι’ αυτό είναι ανάγκη κάθε στιγμή να φωνάζομε προς τον Χριστό, να διώξει τον δαιμονικό νου και να μας δώσει τη νίκη ως φιλάνθρωπος.
48. Υπόδειγμα της ησυχίας της καρδιάς να έχεις εκείνον που κρατεί στο χέρι του καθρέφτη και βλέπει μέσα σ’ αυτόν αδιάκοπα. Και τότε θα βλέπεις εκείνα που ζωγραφίζονται νοερά μέσα στην καρδιά σου, τόσο τα πονηρά όσο και τα αγαθά.
49. Κοίταξε να μην έχεις κανένα λογισμό στην καρδιά σου, ούτε παράλογο ούτε εύλογο, για να αναγνωρίζεις εύκολα τους αλλόφυλους, δηλαδή τους πρωτότοκους γιους των Αιγυπτίων.
50. Πόσο ωφέλιμη και τερπνή, φωτεινή και γλυκύτατη, πανέμορφη, λαμπρή και ωραία αρετή είναι η νήψη, όταν από Σένα Χριστέ μπαίνει σε καλό δρόμο και όταν ο άγρυπνος νους του ανθρώπου την ασκεί με μεγάλη ταπείνωση. Απλώνει μέχρι την θάλασσα και μέχρι την άβυσσο των θεωριών τα κλήματά της και μέχρι των τερπνών και θείων μυστηρίων τα βλαστάρια της(31). Ποτίζει το νου που από πολύ καιρό τον έχει κατακάψει η ασέβεια με την αρμύρα των πονηρών δαιμονικών λογισμών και το εχθρικό σαρκικό φρόνημα, το οποίο είναι θάνατος(32).
51. Η νήψη μοιάζει με την κλίμακα του Ιακώβ, πάνω στην οποία μένει ο Θεός και ανεβαίνουν οι Άγγελοι(33). Γιατί αφανίζει και καταστρέφει από την ψυχή μας κάθε κακό. Αυτή κόβει την πολυλογία, την κακολογία εναντίον των άλλων, την κατάκριση και όλο τον κατάλογο των αισθητών αμαρτημάτων, γιατί δεν ανέχεται ούτε για μια στιγμή να στερηθεί εξαιτίας τους την δική της γλυκύτητα.
52. Την νήψη, αδελφοί μου, ας την ασκούμε με προθυμία. Και στα ύψη της με καθαρή διάνοια πετώντας με την χάρη του Ιησού Χριστού, ας αναλογιζόμαστε τα αμαρτήματά μας και τον προηγούμενο βίο μας. Έτσι, νιώθοντας συντριβή και ταπείνωση με την μνήμη των αμαρτιών μας, θα έχομε ακατάπαυστη τη βοήθεια του Ιησού Χριστού του Θεού μας στον αόρατο πόλεμο. Όταν στερηθούμε την βοήθεια του Ιησού από υπερηφάνεια ή κενοδοξία ή φιλαυτία, τότε στερούμαστε και την καθαρότητα της καρδιάς, με την οποία φανερώνεται ο Θεός στον άνθρωπο. επειδή η αιτία να δούμε το Θεό, σύμφωνα με την υπόσχεση του Κυρίου(34), είναι η καθαρότητα της καρδιάς.
53. Ο νους που δεν αμελεί την κρυφή εργασία του, μαζί με τα άλλα καλά που θα βρει από την αδιάκοπη φύλαξή του, θα βρει και τις πέντε αισθήσεις του σώματος να είναι αργές από τα εξωτερικά κακά. Γιατί με το να προσέχει στην αρετή και τη νήψη του και με το να θέλει να ενδιατρίβει στις καλές σκέψεις, δεν ανέχεται να τον κλέβουν οι πέντε αισθήσεις που του φέρνουν υλικούς και μάταιους λογισμούς. αλλά επειδή γνωρίζει πόσο απατηλές είναι, τις πιο πολλές φορές τις περιορίζει ακόμη και μέσα του.
54. Μένε μέσα στη διάνοιά σου δια της νήψεως και δεν θα κοπιάσεις στους πειρασμούς. Αν φεύγεις από εκεί, υπόμενε τους πειρασμούς που έρχονται.
55. Όπως εκείνους που έχουν κακοφάγει, τους ωφελεί το πικρό αψίνθιο, έτσι και οι κακότροποι έχουν συμφέρον να υποφέρουν θλίψεις.
56. Αν δε θέλεις να υποφέρεις κακά, μη θέλεις και να κάνεις κακά, γιατί σ’ αυτό ακολουθεί, χωρίς εξαίρεση, εκείνο. Ό,τι σπείρει ο άνθρωπος, τούτο και θα θερίσει(35). Όταν λοιπόν εκουσίως σπέρνομε τα πονηρά κι έπειτα ακουσίως τα θερίζομε, οφείλομε να θαυμάζομε τη δικαιοσύνη του Θεού.
57. Τυφλώνεται ο νους με τα τρία αυτά πάθη, τη φιλαργυρία, την κενοδοξία και την ηδονή.
58. Η γνώση και η πίστη, που είναι σύντροφοι της ανθρώπινης φύσεως, από τίποτε άλλο δεν αδυνάτισαν, παρά από τις τρεις προηγούμενες κακίες.
59. Ο θυμός και η οργή και οι πόλεμοι και οι φόνοι και όλος ο κατάλογος των λοιπών κακών, εξαιτίας των προηγουμένων τριών κακιών ισχυροποιήθηκαν πάρα πολύ μεταξύ των ανθρώπων.
60. Εκείνος που δεν γνωρίζει την αλήθεια, δεν μπορεί και να πιστεύει αληθινά. Γιατί η γνώση φυσικά προηγείται από την πίστη, κι αυτό επειδή εκείνα που λέει η Γραφή, δεν θα λέει μόνο για να τα μάθομε, αλλά για να τα πράξομε.
61. Ας αρχίσομε λοιπόν το έργο. Έτσι σιγά σιγά προκόβοντας θα βρούμε ότι η ελπίδα στο Θεό και η βέβαιη πίστη και η βαθύτερη γνώση και η απελευθέρωση από τους πειρασμούς και τα θεία χαρίσματα και η από την καρδιά εξομολόγηση και τα συνεχή δάκρυα, έρχονται στους πιστούς με την προσευχή. Και όχι αυτά μόνο. αλλά και η υπομονή στις θλίψεις και η ειλικρινής συγχώρηση του πλησίον και η βαθιά γνώση του πνευματικού νόμου και η εύρεση της δικαιοσύνης του Θεού και η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος και η χορήγηση των πνευματικών θησαυρών και όλα όσα υποσχέθηκε ο Θεός να δώσει στους πιστούς και στον παρόντα και στον μέλλοντα αιώνα. Και μ’ ένα λόγο, είναι αδύνατο να φανεί η ψυχή εικόνα Θεού, παρεκτός με χάρισμα του Θεού και πίστη του ανθρώπου, ο οποίος παραμένει με μεγάλη ταπεινοφροσύνη και αδιάσπαστη προσευχή στη διάνοιά του.
62. Μεγάλο αγαθό πράγματι από την πείρα έχομε παραλάβει, το να επικαλούμαστε συνεχώς τον Κύριο Ιησού εναντίον των νοητών εχθρών, όσοι θέλομε να καθαρίσομε την καρδιά μας. Και παρατήρησε, πώς ο λόγος που λέω είναι σύμφωνος με τις Άγιες Γραφές. Λέει κάπου: «Να ετοιμάζεσαι Ισραήλ για να επικαλείσαι το όνομα του Κυρίου του Θεού σου»(36). Και ο Απόστολος λέει: «Να προσεύχεστε αδιαλείπτως»(37). Και ο Κύριός μας λέει: «Δεν μπορείτε να κάνετε τίποτε δίχως εμένα. Όποιος μένει σ’ εμένα κι εγώ σ’ αυτόν, αυτός κάνει πολύ καρπό. Αν δε μείνει σ’ εμένα, θα πεταχτεί έξω όπως το ξερό κλήμα»(38). Μέγα αγαθό είναι η προσευχή, το οποίο περιέχει όλες τις αρετές, γιατί καθαρίζει την καρδιά, μέσα στην οποία ο Θεός φανερώνεται στους πιστούς.
63. Η ταπείνωση, επειδή εκ φύσεως ανυψώνει τον άνθρωπο και έχει την αγάπη του Θεού και αφανίζει σχεδόν όλα τα κακά που υπάρχουν μέσα μας τα οποία μισεί ο Θεός, είναι δυσκολοκατόρθωτη. Και μπορείς να βρεις σε έναν άνθρωπο μερική εργασία πολλών αρετών, αν όμως ζητήσεις και μυρωδιά μόνον ταπεινώσεως, μόλις που θα τη βρεις. Γι’ αυτό είναι ανάγκη να έχομε μεγάλη επιμέλεια, ώστε να αποκτήσομε την αγία ταπείνωση. Η Γραφή, τον διάβολο τον ονομάζει ακάθαρτο, επειδή εξαρχής απώθησε το αγαθό της ταπεινοφροσύνης και αγάπησε την υπερηφάνεια. Γι’ αυτό και πνεύμα ακάθαρτο ονομάζεται σε όλες τις Γραφές(39). Ποια σωματική ακαθαρσία μπορεί να κάνει ο ασώματος, άσαρκος και αστάθμητος, για να τον λέει η Γραφή ακάθαρτο; Φανερό είναι ότι για την υπερηφάνειά του ονομάστηκε ακάθαρτος και από καθαρός και φωτεινός άγγελος, έγινε βέβηλος. Επειδή, για το Θεό είναι ακάθαρτος κάθε υπερήφανος(40), και πρώτη αμαρτία είναι η υπερηφάνεια(41). Έτσι και ο υπερήφανος Φαραώ έλεγε: «Δε γνωρίζω το Θεό σου και δε θα ελευθερώσω τον Ισραήλ»(42).
64. Υπάρχουν πολλά έργα και πράξεις του νου που μπορούν να μας προμηθεύσουν το αγαθό δώρο της ταπεινοφροσύνης, αν δεν είμαστε αμελείς για την σωτηρία μας. δηλαδή η μνήμη των αμαρτιών μας, όσες κάναμε με λόγια, με έργα και με το νου μας, και άλλα πολλά που βοηθούν να αποκτήσομε την ταπεινοφροσύνη. Ταπείνωση αληθινή προξενεί και το να θυμόμαστε πάντοτε τα κατορθώματα της αρετής των άλλων και να μεγαλοποιούμε τα άλλα φυσικά πλεονεκτήματά τους και να συγκρίνομε τα δικά μας έργα με τα δικά τους, για να βλέπομε ότι είμαστε κατώτεροι από αυτούς. Και έτσι βλέποντας ο νους την ευτέλειά του και πόσο υστερεί από την τελειότητα των αδελφών, θεωρεί τον εαυτό του χώμα και στάχτη και όχι άνθρωπο, αλλά σκύλο, επειδή σε όλα είναι κατώτερος και πολύ πίσω από όλους τους λογικούς ανθρώπους.
65. Λέει το στόμα του Χριστού, ο στύλος της Εκκλησίας, ο μέγας πατέρας μας Βασίλειος: «Μεγάλο καλό για να μην αμαρτάνομε, ούτε την άλλη μέρα να πέφτομε στα ίδια αμαρτήματα, είναι το να ανακρίνομε στο τέλος της ημέρας την συνείδησή μας σε τι σφάλαμε και τι καλό κάναμε. Αυτό έκανε και ο Ιώβ για τον εαυτό του και για τα παιδιά του(43). Γιατί οι ανακρίσεις των πράξεών μας, όταν γίνονται κάθε μέρα, μας φωτίζουν τι πρέπει να κάνομε κάθε στιγμή».
66. Και άλλος πάλι σοφός στα θεία είπε: «Αρχή της καρποφορίας είναι το άνθος και αρχή της πρακτικής αρετής είναι η εγκράτεια». Λοιπόν ας εγκρατευτούμε. και αυτό με μέτρο και ζύγι, όπως διδάσκουν οι Πατέρες. Και όλη την ημέρα, τις δώδεκα ώρες, να τις περνούμε με νήψη και φύλαξη του νου. Αν κάνομε έτσι, θα μπορέσομε με κάποια βία να σβήσομε και να λιγοστέψομε την κακία με την βοήθεια του Θεού. Επειδή με τη βία κατορθώνεται η ενάρετη ζωή, με την οποία μας δίνεται η Βασιλεία των Ουρανών(44).
67. Ο δρόμος για τη θεία γνώση είναι η απάθεια και η ταπείνωση. Χωρίς αυτές, κανείς δεν θα δει τον Κύριο.
68. Εκείνος που προσέχει διαρκώς στο εσωτερικό του, είναι φρόνιμος και εγκρατής. και όχι μόνο αυτό, αλλά και ασχολείται με πνευματικές θεωρίες και θεολογεί και προσεύχεται. Και αυτό είναι εκείνο που λέει ο Απόστολος: «Να οδηγείστε από το Πνεύμα και δε θα εκτελέσετε επιθυμία της σάρκας»(45).
69. Όποιος δεν ξέρει να βαδίζει τον πνευματικό δρόμο, δεν φροντίζει διόλου για τις εμπαθείς σκέψεις. Όλη του η ασχολία είναι γύρω από τη σάρκα και ή είναι γαστρίμαργος και ακόλαστος, ή λυπάται και οργίζεται και μνησικακεί. με αυτά σκοτίζει το νου του. Ή πάλι μεταχειρίζεται υπερβολική άσκηση και θολώνει την διάνοιά του.
70. Εκείνος που εγκατέλειψε τα εξωτερικά μόνο πράγματα, π.χ. την γυναίκα, τα χρήματα κλπ., μόνον εξωτερικώς έγινε μοναχός, όχι όμως και εσωτερικώς. Εκείνος ο οποίος απαρνήθηκε και τις εμπαθείς σκέψεις του νου του, αυτός είναι αληθινός μοναχός. Και τον εξωτερικό άνθρωπο, εύκολα τον κάνει κανείς μοναχό, αν θελήσει. Αλλά για να κάνεις μοναχό τον εσωτερικό άνθρωπο, χρειάζεται μεγάλος αγώνας.
71. Ποιος άραγε είναι εκείνος στην παρούσα γενιά, που έχει απαλλαγεί εντελώς από εμπαθείς σκέψεις και αξιώθηκε να αποκτήσει και να έχει διαπαντός την καθαρή και μακριά από κάθε υλική σκέψη προσευχή; Αυτό είναι το σημάδι του εσωτερικού μοναχού.
72. Πολλά πάθη είναι κρυμμένα μέσα στις ψυχές μας. Και φανερώνονται τότε, όταν παρουσιάζονται οι αιτίες τους.
73. Μην αφιερώνεις όλη σου την ασχολία γύρω από τη σάρκα, αλλά όρισέ της άσκηση κατά δύναμη και όλο σου το νου να τον στρέφεις εντός σου. Γιατί η σωματική άσκηση λίγο ωφελεί, ενώ η ευσέβεια είναι σε όλα ωφέλιμη(46).
74. Όταν τα πάθη πάψουν να ενεργούν, είτε γιατί αποκόπτονται οι αιτίες, είτε γιατί οι δαίμονες δολίως υποχωρούν, ακολουθεί η υπερηφάνεια.
75. Η ταπείνωση και η ταλαιπώρηση της σάρκας ελευθερώνουν τον άνθρωπο από κάθε αμαρτία. η πρώτη καταργεί τα πάθη της ψυχής, η άλλη τα πάθη του σώματος. Γι’ αυτό λέει ο Κύριος: «Μακάριοι όσοι έχουν καθαρή καρδιά διότι αυτοί θα δουν τον Θεό»(47). Θα δουν τον Θεό και τους θησαυρούς Του, όταν με την αγάπη και την εγκράτεια καθαρίσουν τον εαυτό τους. Και τόσο περισσότερο θα Τον δουν, όσο επιτείνουν την κάθαρση.
76. Σκοπιά από την οποία βλέπει κανείς τους λόγους κάθε αρετής είναι η τήρηση του νου, όπως ο παλαιός εκείνος φρουρός του Δαβίδ φανέρωνε την «περιτομή της καρδιάς»(48).
77. Όπως όταν βλέπομε με τα μάτια μας εκείνα που βλάπτουν, βλαπτόμαστε, έτσι και όταν συλλογιζόμαστε με το νου μας πονηρούς λογισμούς.
78. Όπως όταν χτυπήσει κανείς την ρίζα του φυτού, το ξεραίνει ολόκληρο, έτσι συμβαίνει και όταν χτυπηθεί από τους πονηρούς λογισμούς η καρδιά του ανθρώπου. Πρέπει να προσέχομε κάθε στιγμή, γιατί οι δαίμονες ποτέ δεν κάθονται αργοί.
79. Ο Κύριος, θέλοντας να δείξει ότι κάθε εντολή την εκτελούμε από χρέος, ενώ η υιοθεσία που προσφέρει, συντελείται στους ανθρώπους με το αίμα Του, λέει: «Όταν κάνετε όσα έχετε διαταχθεί, να πείτε ότι είμαστε αχρείοι δούλοι και κάναμε αυτό που οφείλαμε»(49). Γι’ αυτό δεν είναι μισθός έργων η Βασιλεία των Ουρανών, αλλά χάρη και δωρεά του Κυρίου που έχει ετοιμάσει για τους πιστούς δούλους Του. Δεν απαιτεί ο δούλος την ελευθερία ως μισθό, αλλά ευχαριστεί ως οφειλέτης και την περιμένει ως δωρεά.
80. Ο Χριστός πέθανε για τις αμαρτίες μας, σύμφωνα με τις Γραφές(50), και σε όσους Τον υπηρετούν καλώς, χαρίζει την ελευθερία. Γιατί λέει: «Εύγε δούλε χρήσιμε και πιστέ. στάθηκες πιστός στα λίγα, θα σου εμπιστευθώ πολλά. Έλα μέσα στη χαρά του Κυρίου σου»(51). Αλλά δεν είναι ακόμη δούλος πιστός εκείνος που στηρίζεται στην απλή και ψιλή γνώση, αλλά εκείνος που δείχνει την πίστη του με την υπακοή στον εντολοδότη Χριστό.
81. Εκείνος που τιμά τον Κύριο, εκτελεί όσα διατάζει Εκείνος. Όταν κάνει σφάλμα ή παρακοή, υπομένει σαν δίκαιες τις συμφορές. Αν είσαι φιλομαθής, να γίνεις και φιλόπονος. Γιατί η ψιλή γνώση «φουσκώνει» τον άνθρωπο(52).
82. Οι πειρασμοί που μας έρχονται αναπάντεχα, μας διδάσκουν κατ’ οικονομία Θεού να γινόμαστε φιλόπονοι.
83. Το άστρο έχει το ιδίωμα να λάμπει. Και ο θεοσεβής και φοβούμενος το Θεό έχει ως ιδίωμα τη λιτότητα και την ταπείνωση, επειδή κανένα άλλο δεν είναι το γνώρισμα των μαθητών του Χριστού παρά το ταπεινό φρόνημα και το λιτό παρουσιαστικό. Και αυτό με όλους τους τρόπους το φωνάζουν τα τέσσερα Ευαγγέλια. Εκείνος που δε ζει έτσι ταπεινά, ξεπέφτει από το μέρος Εκείνου που ταπείνωσε τον εαυτό Του μέχρι σταυρού και θανάτου, ο Οποίος είναι και των θείων Ευαγγελίων ο πρακτικός Νομοθέτης.
84. Λέει η Γραφή: «Όσοι διψάτε, πηγαίνετε στο νερό»(53). Όσοι όμως διψάτε το Θεό, βαδίζετε με την καθαρότητα του νου σας. Πρέπει όμως, εκείνος που με την καθαρότητα αυτή πετά ψηλά, να βλέπει και κάτω τη γη της μηδαμινότητάς του. Γιατί κανείς δεν είναι υψηλότερος του ταπεινού. Όπως όταν δεν υπάρχει φως είναι όλα σκοτεινά και ζοφερά, έτσι και όταν δεν υπάρχει ταπεινοφροσύνη, όλα μας τα κατά Θεόν έργα είναι μάταια και άχρηστα.
85. Άκου τώρα την κατακλείδα του λόγου μου. Να φοβάσαι τον Θεό και να φυλάγεις τις εντολές Του(54), και νοερά και αισθητά. Γιατί αν βιάσεις τον εαυτό σου να τηρεί τις θείες εντολές νοερά, λίγες φορές θα χρειαστείς αισθητούς κόπους για την τήρησή τους, όπως λέει και ο Δαβίδ: «Θέλησα από μέσα από την καρδιά μου να πράξω το θέλημά Σου και το νόμο Σου»(55).
86. Αν ο άνθρωπος δεν κάνει το θέλημα και το νόμο του Κυρίου μέσα από την καρδιά του, ούτε εξωτερικώς μπορεί να το κάνει εύκολα. Και θα πει προς το Θεό εκείνος που δεν έχει νήψη και είναι αδιάφορος: «Δεν θέλω να ξέρω τους δρόμους Σου»(56), οπωσδήποτε από έλλειψη θείου φωτισμού. Εκείνος που μετέχει στο θείο φωτισμό, δε μένει χωρίς εσωτερική πληροφορία, αλλά θα γίνει στερεός και αμετακίνητος σχετικά με τα θεία.
87. Όπως το αλάτι κάνει νόστιμο το ψωμί και κάθε φαγητό και διατηρεί τα κρέατα να μη σαπίζουν, το ίδιο σκέψου και για τη νοητή γλυκύτητα και τη θαυμαστή εργασία της φυλάξεως του νου. Γιατί γλυκαίνει με θείο τρόπο τον εσωτερικό και τον εξωτερικό άνθρωπο, διώχνει την δυσωδία των πονηρών λογισμών και μας διατηρεί σταθερούς στα καλά.
88. Από την προσβολή γεννιούνται πολλοί πονηροί λογισμοί. Από αυτούς γεννιέται η αμαρτωλή πράξη. Εκείνος όμως ο οποίος ευθύς μόλις φανεί η πονηρή προσβολή τη σβήνει αμέσως με την βοήθεια του Ιησού, αυτός ξέφυγε και τα επόμενα και θα γεμίσει πλουσιοπάροχα από γλυκιά θεία γνώση, με την οποία θα βρει τον Θεό, τον πανταχού παρόντα. Στρέφοντας προς Αυτόν σταθερά τον καθρέφτη του νου του, φωτίζεται ακατάπαυστα, όπως φωτίζει ο ήλιος το καθαρό γυαλί. Και τότε αναπαύεται ο νους από κάθε άλλη θεωρία, γιατί έφτασε στο έσχατο από όλα τα επιθυμητά πράγματα.
89. Επειδή κάθε λογισμός με τη φαντασία κάποιων αισθητών μπαίνει στην καρδιά, τότε καταυγάζει το νου το μακάριο φως της θεότητας, όταν αδειάσει από όλα τα αισθητά και μείνει χωρίς σχήματα και μορφές. Γιατί βέβαια, η θεία εκείνη λαμπρότητα φαίνεται στον καθαρό νου, όταν στερηθεί αυτός όλα τα νοήματα.
90. Όσο πιο τέλεια προσέχεις την διάνοια, τόσο περισσότερο με πόθο θα προσευχηθείς στον Ιησού. Όσο πάλι αμελείς την διάνοιά σου, τόσο περισσότερο θα απομακρυνθείς από τον Ιησού. Και όπως το πρώτο φωτίζει τέλεια τον αέρα (τον χώρο) της διάνοιας, έτσι και η απομάκρυνση από τη νήψη και από την γλυκιά επίκληση του Ιησού τον σκοτίζει απόλυτα. Το πράγμα είναι τέτοιο από τη φύση του και δε γίνεται διαφορετικά. Και αυτό θα το αντιληφθείς με την πείρα, δοκιμάζοντάς το στην πράξη. Γιατί καμιά αρετή και ξεχωριστά η φωτογεννήτρα αυτή κι ευχάριστη πνευματική εργασία, δε συμβαίνει να διδάσκεται αλλιώς, παρά από την πείρα.
91. Αιτία της αδιάκοπης επικλήσεως του Ιησού, μ’ ένα πόθο γεμάτο γλυκύτητα και χαρά, είναι η χαρά και η γαλήνη από την οποία είναι γεμάτος ο αέρας της καρδιάς, εξαιτίας της άκρας προσοχής. Αιτία της τέλειας καθάρσεως της καρδιάς είναι ο Ιησούς Χριστός, ο Υιός του Θεού και Θεός, ο οποίος είναι όλων των καλών αίτιος και ποιητής. όπως λέει: «Εγώ είμαι ο Θεός που φέρνω την ειρήνη»(57).
92. Η ψυχή που ευεργετείται και γλυκαίνεται από τον Ιησού, ανταμείβει τον Ευεργέτη της με την δοξολογία προς Αυτόν, γεμάτη αγάπη και αγαλλίαση. ευχαριστεί και επικαλείται με χαρά και ευφροσύνη Αυτόν που της χαρίζει την ειρήνη και Τον βλέπει νοητώς μέσα της να διαλύει τις φαντασίες των πονηρών πνευμάτων.
93. «Και ατένισε – λέγει ο Δαβίδ – ο νοητός οφθαλμός μου τους νοητούς εχθρούς μου και το αυτί μου θα ακούσει αυτούς που ξεσηκώνονται πονηρά εναντίον μου»(58). «Και είδα να γίνεται από το Θεό ανταπόδοση στους αμαρτωλούς για χάρη μου»(59). Όταν δεν υπάρχουν φαντασίες μέσα στην καρδιά, τότε ο νους βρίσκεται στη φυσική του κατάσταση και είναι έτοιμος να κινείται σε κάθε θεωρία τερπνή, πνευματική και αγαπημένη από το Θεό.
94. Έτσι λοιπόν, όπως είπα, είναι εκ φύσεως συστατικά το ένα του άλλου η νήψη και η ευχή του Ιησού. Η άκρα προσοχή συντελεί στην αδιάκοπη ευχή. η ευχή πάλι στην τέλεια νήψη και προσοχή του νου.
95. Ωφέλιμος παιδαγωγός και του σώματος και της ψυχής είναι η αδιάκοπη μνήμη του θανάτου. αφήνοντας δηλαδή όλα όσα συμβαίνουν στο μεταξύ, αυτόν πάντοτε να έχομε εμπρός στα μάτια μας, αυτό το κρεβάτι να φανταζόμαστε όπου ξαπλωμένοι θα ψυχομαχούμε και όλα τα υπόλοιπα.
96. Δεν πρέπει, αδελφοί, να αποκοιμηθεί εκείνος που θέλει να είναι διαπαντός απλήγωτος. Αλλά είναι ανάγκη να γίνει ένα από τα δύο: ή να πέσει και να χαθεί αφού γυμνωθεί από τις αρετές, ή να στέκεται πάντοτε με το νου του οπλισμένο. Γιατί και ο εχθρός διάβολος πάντοτε στέκεται οπλισμένος, μαζί με όλη την παράταξή του.
97. Από τη συνεχή μνήμη και επίκληση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, και αν δεν αμελούμε την αδιάκοπη νοερή δέησή μας προς Αυτόν και την αδιάσπαστη νήψη και την εργασία της προσοχής, δημιουργείται στο νου μας μία θεία κατάσταση. Επομένως ας έχομε πραγματικό μας έργο που θα εκτελούμε πάντοτε και με τον ίδιο τρόπο την επίκληση του Ιησού Χριστού του Κυρίου μας, κράζοντας προς Αυτόν με πυρπολημένη καρδιά ώστε να γίνομε μέτοχοι του αγίου ονόματος του Ιησού. Η συνεχής εργασία και στην αρετή και στην κακία είναι μητέρα της συνήθειας. Και αυτή είναι δεύτερη φύση. Όταν φτάσει ο νους σε τέτοια κατάσταση, τότε ζητάει τους εχθρούς δαίμονες, όπως το λαγωνικό ζητάει το λαγό μέσα στις λόχμες. και αυτό ζητάει τον λαγό για να τον φάει, ενώ ο αγωνιστής νους τον εχθρό για να τον αφανίσει.
98. Όταν λοιπόν συμβαίνει να πληθύνονται στο νου μας οι πονηροί λογισμοί, να βάζομε ανάμεσά τους την επίκληση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, και αμέσως θα τους δούμε να διαλύονται σαν καπνός στον αέρα, όπως μας δίδαξε η πείρα. Και τότε αφού μείνει μόνος του ο νους, χωρίς τους πονηρούς λογισμούς, ας αρχίζομε πάλι τη συνεχή προσοχή και επίκληση. Και όσες φορές το πάθομε αυτό από πειρασμό, έτσι να κάνομε.
99. Όπως δεν είναι δυνατό να μπει κανείς στον πόλεμο με γυμνό, άοπλο σώμα, ή να κολυμπήσει σε μεγάλο πέλαγος με τα ρούχα του, ή να ζήσει χωρίς να αναπνέει, έτσι είναι αδύνατο χωρίς ταπείνωση και συνεχή δέηση προς τον Χριστό, να μάθει κανείς το νοητό και κρυφό πόλεμο και να καταδιώκει και να χτυπά με τέχνη το νοητό εχθρό.
100. Ο μέγας κατά την πρακτική αρετή Δαβίδ λέει προς τον Κύριο: «Το κράτος μου προς σε φυλάξω»(60). Ώστε το να φυλαχθεί μέσα μας το «κράτος», δηλ. η δύναμη της καρδιακής και νοερής ησυχίας, από την οποία γεννιούνται όλες οι αρετές, αυτό επέρχεται σ’ εμάς με την βοήθεια του Κυρίου, ο Οποίος έδωσε τις εντολές και διώχνει από μας την σιχαμερή λήθη όταν συνεχώς τον καλούμε να μας βοηθήσει, και η οποία (λήθη) φθείρει υπερβολικά την καρδιακή ησυχία, όπως το νερό σβήνει τη φωτιά. Γι’ αυτό, μοναχέ, μην κοιμάσαι από αμέλεια τον ύπνο του θανάτου(61), αλλά με το όνομα του Ιησού μαστίγωνε τους εχθρούς. και, όπως κάποιος σοφός έχει πει, το όνομα του Ιησού ας ενωθεί με την πνοή σου και τότε θα μάθεις την ωφέλεια της ησυχίας(62).
101. Όταν αξιωθούμε οι ανάξιοι να κοινωνήσομε τα θεία και άχραντα μυστήρια του Χριστού, του Θεού μας και Βασιλιά, τα φοβερά και φρικτά, ας επιδείξομε τότε περισσότερο τη νήψη και τη φύλαξη του νου και την ακρίβεια, για να καταφλέξει τις αμαρτίες μας και τις μικρές και μεγάλες ακαθαρσίες μας το θεϊκό πυρ, δηλαδή το Σώμα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Γιατί όταν αυτό μπαίνει μέσα μας, ευθύς διώχνει τα πονηρά πνεύματα από την καρδιά μας και συγχωρεί τις αμαρτίες που κάναμε πρωτύτερα. και αφήνεται ο νους τότε χωρίς την ενόχληση των πονηρών λογισμών. Και αν στην συνέχεια φυλάξομε με ακρίβεια το νου μας και φρουρήσομε την καρδιά μας, όταν αξιωθούμε πάλι να κοινωνήσομε, τότε ακόμη περισσότερο το θείο Σώμα καταλάμπει το νου και τον κάνει όμοιο με αστέρι.
102. Η λήθη έχει την ιδιότητα να σβήνει τη φύλαξη του νου όπως το νερό σβήνει τη φωτιά. Η αδιάκοπη ευχή του Ιησού και η αδιάσπαστη νήψη εξαφανίζει τελείως τη λήθη από την καρδιά. Γιατί η ευχή έχει ανάγκη της νήψεως όπως το λυχνάρι για να φωτίσει έχει ανάγκη από φυτίλι.