Πνευματικοί διάλογοι με Ρουμάνους πατέρες

ΣΥΝΕΧΕΙΑ

044. Ποιος είναι ο ιερότερος τόπος και χρόνος για την προσευχή;

Οποιοσδήποτε τόπος και χρόνος είναι κατάλληλος για προσευχή, όπως λέγει το χωρίο των ψαλμών: «Ευλογήσω τον Κύριον εν παντί καιρώ, διαπαντός η αίνεσις αυτού εν τω στόματί μου» (Ψαλμ. 33, 1).

Και πάλιν: «Εν παντί τόπο της δεσποτείας αυτού ευλογεί η ψυχή μου τον Κύριον (102,22).

Και, εάν ζητείτε ιερότερο τόπο προσευχής είναι η καρδιά του ανθρώπου, διότι αυτή είναι το νοητό Βήμα του Θεού από το οποίο πρέπει να προσφέρεται η θυσία της προσευχής (άγιος Ισαάκ ο Σύρος).

Και όπως είπαμε, κάθε στιγμή του χρόνου, είναι κατάλληλη για προσευχήπάντοτε.

045. Ποια προσευχή είναι ισχυρότεροι; Η προφορική, οι Ψαλμοί, οι Χαιρετισμοί, το Πάτερ ημών… η νοερά προσευχή: το «Κύριε Ιησού Χριστέ….

Δυνατότερη προσευχή είναι η σύντομη που γίνεται από τα βάθη της καρδίας με στεναγμούς και δάκρυα, κατά την μαρτυρία της Αγίας Γραφής που λέγει: «Εκ βαθέων εκέκραξά σοι, Κύριε, Κύριε, εισάκουσον της φωνής μου» (Ψαλμ. 129, 1).

Με αυτή τη ταπεινή προσευχή προσευχήθηκαν ο ληστής επί του Σταυρού, η Χαναναία γυναίκα, οι Απόστολοι στο καιρό της φουρτουνιασμένης θαλάσσης στην Γαλιλαία, οι λεπροί της Ιεριχούς και άλλοι.

Καλή είναι και η μακροσκελής προσευχή, η ανάγνωσης του ψαλτηρίου, οι ακολουθίες του Ωρολογίου της Εκκλησίας μας, αλλά αυτές ενδείκνυνται ιδιαίτερα στους προοδευμένους πνευματικά και όχι στους αρχαρίους.

046. Ποιών ειδών προσευχές, συνιστάτε στους πιστούς, στους μοναχούς και τους ιερείς;

Στους παντρεμένους χριστιανούς συνήθως συνιστώ να προσεύχονται το πρωί, το βράδυ, την ώρα του φαγητού, ενώ κατά την περίοδο της ημέρας και της δουλείας να λέγουν μυστικά την ευχή του Ιησού και άλλες σύντομες προσευχές.

Κατόπιν τους προτρέπω στην συχνή παρακολούθηση των ακολουθιών της Εκκλησίας μας, να λέγουν το Πάτερ ημών, το Πιστεύω, τον 50ο ψαλμό τον οποίον τους υποχρεώνω να τον μαθαίνουν απέξω.

Κατόπιν τους παρακινώ στην ανάγνωση της Αγίας Γραφής και άλλων ιερών βιβλίων.

Στους θερμότερους στα πνευματικά τους συνιστώ την ανάγνωση του Ψαλτηρίου, του Ακάθιστου Ύμνου και άλλων προσευχών από το Ωρολόγιο.

Στους κοινοβιάτες μοναχούς συνιστώ προπαντός την φυλακή του νου και την νοερά προσευχή διότι αυτά είναι τόσο συνδεδεμένα μεταξύ των, όπως το σώμα με την ψυχή.

Επίσης την τακτική προσέλευση στην Εκκλησία, ιδιαίτερα στον όρθρο και την Θεία Λειτουργία.

Όσοι δεν μπορούν να έλθουν στην Εκκλησία, λόγω διακονημάτων, τους προτρέπω να κάνουν υπακοή με αγάπη και να διαβάζουν τις επτά καθημερινές εκκλησιαστικές ακολουθίες.

Ενώ όσοι δεν μπορούν να διαβάσουν, να έχουν την μνήμη του Ιησού στον νου των, να κάνουν υπακοή με αγάπη και χωρίς γογγυσμούς, να παρευρίσκονται στις πρωινές και βράδυνες προσευχές.

Ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης μας διδάσκει ότι: «Όποιος κάνει υπακοή με αγάπη αγόγγυστη στο μοναστήρι, επιτελεί λειτουργία και μαρτύριο και θα στεφανωθεί, όπως ακριβώς και οι μάρτυρες».

047. Η προσευχή μετά δακρύων του πτωχού ή της χήρας, που γίνεται με την καρδιά των, μπορεί να θεωρηθεί ανώτερη από την νοερά προσευχή;

Τόσο η προσευχή του πτωχού και της χήρας, όσο και του μοναχού, εάν γίνεται με ταπείνωση, με δάκρυα και επιμονή, είναι δυνατή και καρποφορεί την αληθινή μετάνοια.

«Το δάκρυ είναι η χρυσή βουκέντρα της ψυχής» λέγει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος (Λόγος 7ος), και αυτός που προσεύχεται με δάκρυα μετανοίας για τις αμαρτίες του και με πόνο καρδιακό, διότι λύπησε τον Θεό, αυτός καθαρίζεται από όλα τα σωματικά και ψυχικά πάθη, όταν επιμένει σ’ αυτό τον τρόπο της προσευχής.

Και όσοι δεν έχουν το δώρο των δακρύων από τον Θεό, αλλά προσεύχονται με πόνο ψυχής και καρδίας καταδικάζοντας τον εαυτό των με οργή και σκληρότητα για όσα αμαρτήματα διέπραξαν στην ζωή των, φθάνουν και αυτοί στα ίδια μέτρα καθαρότητας, φωτισμού και πνευματικής ευτυχίας.

048. Ποια είναι η αξία των δακρύων στην προσευχή και πώς μπορούμε να τα αποκτήσουμε;

Κατά την διδασκαλία των Αγίων Πατέρων, τα δάκρυα τα μετά το Άγιο Βάπτισμα έχουν μεγαλύτερη δύναμη από το βάπτισμα, διότι το βάπτισμα καθαρίζει από αμαρτίες που έγιναν πριν απ’ αυτό, ενώ τα δάκρυα καθαρίζουν και τις αμαρτίες που γίνονται μετά απ’ αυτό (Κλίμαξ Ιωάννου Λογ. 7ος).

Ομοίως και ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος λέγει: «Τα δάκρυα στην προσευχή είναι σημείο ελέους του Θεού από το όποιο αξιώνεται ή ψυχή της αληθινής μετανοίας».

Ακόμη πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα κατά Θεόν δάκρυα προέρχονται και από τον φόβο του Θεού, ενώ άλλα από την αγάπη του Θεού, από την μνήμη του θανάτου, από την φρίκη των βασάνων της κολάσεως και του εσχάτου Δικαστηρίου.

Υπάρχουν ακόμη και αλλά δάκρυα, όπως είναι τα φυσικά, τα εγωιστικά και εμπαθή, που πηγάζουν από την αμαρτία, το μίσος, την υπερηφάνεια, την εκδίκηση και άλλα.

049. Πόσα είδη πένθους υπάρχουν κατά τους Αγίους Πατέρας και ποιο από όλα είναι το ανώτερο;

Κατά την διδασκαλία των Αγίων Πατέρων το πένθος είναι δύο ειδών:

Πρώτον, το πένθος με τα δάκρυα της μετανοίας που είναι και το καλλίτερο..

και δεύτερον η λύπη του νου κατά Θεόν, με στενοχώρια και πόνο μετανοίας για τα πταίσματα που έκανε ο άνθρωπος ενώπιον του Θεού (Κλίμαξ Λόγος 7ος).

050. Ποια είναι η διαφορά πένθους και λύπης της καρδιάς και πώς φθάνει ο άνθρωπος στην μετάνοια και την αυτομεμψία του εαυτού του;

Η διαφορά αυτών των δύο είναι ότι το πένθος συνοδεύεται με δάκρυα ενώ η λύπη της καρδίας υπάρχει χωρίς δάκρυα.

Για να φθάσει ο άνθρωπος στην μετάνοια και την μέμψη του εαυτού του, πρέπει πρώτα με λεπτομερή εξέταση να ελέγχει την συνείδηση του για να γνωρίσει την αδυναμία του, την μηδαμινότητά του και το βάρος των αμαρτιών του και προπαντός την δουλεία εκ των ψυχικών παθών, τα οποία τον εξουσιάζουν, όπως είναι η φιλαυτία, η αναισθησία, η αλαζονεία, οι κακοί λογισμοί της νεότητας, η υποκρισία και αλλά παρόμοια, τα οποία είναι δυσδιάκριτα από τον ίδιο τον άνθρωπο λόγω της λεπτότητας.

Εάν ο άνθρωπος φθάσει στην αληθινή γνώση του εαυτού του, έφθασε στην αληθινή ευτυχία κατά την μαρτυρία εκ της φιλοκαλίας, που λέγει: «Μακάριος είναι ο άνθρωπος, που γνώρισε την αδυναμία του, διότι η γνώσης αυτή του γίνεται το θεμέλιο, η ρίζα και η αρχή κάθε αγαθοσύνης».

051. Ποια βιβλία με προσευχές συνιστάτε στους λαϊκούς και μοναχούς;

Για τους λαϊκούς συνιστώ τα συνηθισμένα βιβλία προσευχών, όπως το Ωρολόγιο και το ψαλτήρι.

Ενώ για τους μοναχούς συνιστώ το ψαλτήρι, το Ωρολόγιο και την νοερά προσευχή:

«Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλό».

Επίσης τους συνιστώ την συμμετοχή στις εκκλησιαστικές ακολουθίες, να κάνουν τον κανόνα τους και τις μετάνοιες.

052. Ποιες είναι οι βαθμίδες της προσευχής και πώς μπορεί κάποιος να προοδεύσει στην νοερά προσευχή;

Κάθε χριστιανός και μοναχός μπορεί να φθάσει στις υψηλότερες βαθμίδες της προσευχής, εάν πιέζει, τον εαυτό του να προσεύχεται συνεχώς, διότι ο μεγαλύτερος διδάσκαλος που διδάσκει και βοηθάει τον άνθρωπο στην πρόοδο της προσευχής, είναι ο ίδιος ο κόπος για την προσευχή.

Αυτό το φανερώνει και ο Μέγας Μακάριος, όταν λέγει «Θέλεις ν’ αποκτήσεις προσευχή; Κοπίαζε στην προσευχή και ο Θεός βλέποντας με πόσο κόπο την ζητάς θα σου την χαρίσει».

053. Τι είναι η νοερά προσευχή και τι η καρδιακή;

Η προσευχή του νου είναι αυτή που γίνεται με στοχασμούς και ο νους συνηθίζει να βυθίζεται την ώρα της προσευχής να την λέγει εξ ολοκλήρου μυστικά και χωρίς να διασκορπίζεται. Την περίοδο αυτή ο νους μαλακώνει, ενώνεται μαζί με τις λέξεις της ευχής και την απαγγέλλει μυστικά.

Η προσευχή της καρδιάς είναι η προσευχή του συναισθήματος.

Σ’ αυτή όταν η εργασία της ευχής στον νου αρπαχθεί από την καρδιά, τότε η νοερά προσευχή που ήταν σκέψης τώρα γίνεται αίσθησης. Όμως εδώ η αίσθησης είναι πνευματική απαίτησης και ανάγκη.

Όποιος έφθασε σ’ αυτή την καρδιακή προσευχή, από όπου πηγάζουν τα συναισθήματα του ανθρώπου, προσεύχεται χωρίς λόγια, επειδή ο Θεός είναι Θεός της καρδιάς. Οπότε από εδώ αρχίζει η αληθινή πρόοδος στην προσευχή.

Αυτή την βαθμίδα μπορεί να την εξαφανίσει η πολλή ανάγνωσης και η επιμονή ενός κακού λογισμού, ενώ η παραμονή σ’ αυτή την αίσθηση της προσευχής, διαφυλάσσεται με την συνεχή επίκληση μόνο των λέξεων της ευχής.

Λοιπόν, από όσα σημειώσαμε μέχρι εδώ, πρέπει να θυμόμαστε ότι «η νόησης και η αίσθησης είναι οι δυνάμεις της προσευχής», κατά τον άγιο Θεοφάνη τον Έγκλειστο.

054. Σε τι διαφέρουν μεταξύ των αυτά τα δύο είδη προσευχής και ποιο είναι το γνώρισμα ότι απόκτησε κάποιος την καθαρά καρδιακή προσευχή;

Η διαφορά της νοεράς από την καρδιακή προσευχή συνίσταται σ’ αυτό.

Ότι ο προσευχόμενος με τον νου ζει με τον νου, ενώ ο προσευχόμενος με την καρδιά ζει με τα συναισθήματα της καρδιάς, δηλ. κατεβαίνει με τον νου στην καρδιά.

Μόνο όταν ενώνεται ο νους με την καρδιά μπορούμε να έχουμε μια πρόοδο στην μνήμη του Θεού και στην αίσθηση αυτού, κατά τον ίδιο άγιο Θεοφάνη τον Έγκλειστο.

055. Σε τι συνίσταται η ένωση του νου με την καρδιά;

Συνίσταται στην ένωση των πνευματικών νοημάτων του νου, με τα πνευματικά συναισθήματα της καρδιάς.

056. Ποιοι είναι οι καρποί της ευχής του Ιησού;

Ο πρώτος καρπός της ευχής του Ιησού είναι η αποβολή των νοερών παραστάσεων από τις ματαιότητες του κόσμου, κατά τον άγιο Διάδοχο, ο οποίος λέγει: «Αυτά που είχαν μπει παλαιότερα στην καρδιά του άνθρωπου, εξαφανίζονται μαζί με όλες τις ωραιότητες της ζωής».

Ο δεύτερος καρπός της ευχής είναι η φοβερά θέα της ασωτίας της ψυχής, η οποία εκδηλωνόταν με τις σωματικές αισθήσεις και τους κακούς λογισμούς. Απ’ αυτή την θέα αποκτά ο άνθρωπος ταπείνωση, πένθος, δάκρυα, όπως λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.

Ο τρίτος καρπός της καρδιακής προσευχής είναι ότι, με την επιστροφή του νου στην καρδιά, τόσο ο νους όσο και η καρδιά του ανθρώπου, γίνονται σαν ένας καθαρός καθρέπτης στον οποίον ο ίδιος ο αγωνιστής γνωρίζει τις πονηρές κινήσεις των σκέψεών του και καλεί τον Ιησού σε βοήθεια.

Ο τέταρτος καρπός είναι η αγνότητα της φύσεως, καθότι το έργο της καθαρότητας της φύσεως είναι υπεράνω αυτής της φύσεως, ως δοσμένο από την Θεία Χάρη του Παναγίου Πνεύματος.

Ο πέμπτος καρπός της προσευχής είναι ότι, μπαίνοντας ο νους στην καρδιά για να μιλήσει εκεί με τον ενδιάθετο λόγο, κατακλύζεται από μεγάλη χαρά και πνευματική ευφροσύνη, όπως δηλώνει γι’ αυτά ο Ιωσήφ Βρυέννιος.

Ο έκτος καρπός της ευχής είναι ότι με αυτή την προσευχή κατασκηνώνει η Χάρις του Θεού μυστικά μέσα στην καρδιά.

Ο έβδομος καρπός είναι ότι με την αδιάλειπτη μνήμη του Ονόματος του Ιησού, γεννάται στην ψυχή η αγάπη προς τον Χριστό. (Βλέπε «Φυλακή των πέντε αισθήσεων» του αγίου Νικόδημου του Αγιορείτου).

Άλλοι καρποί της προσευχής είναι: Η συμμαζώξεις των λογισμών, η ευλάβεια, η προσοχή επί του εαυτού μας, η ταπείνωσης, ο φόβος του Θεού, η μνήμη του θανάτου, η ειρήνη της καρδιάς και των λογισμών, η συγκέντρωσης της προσοχής στην καρδιά και η πνευματική θερμότητα.

057. Ποια είναι η διαφορά μεταξύ νοεράς προσευχής και νηπτικής προσευχής;

Η νοερά προσευχή γίνεται τότε, όταν κάποιος βοηθούμενος με την προσοχή επί της καρδιάς του ανεβαίνει από εκεί με την προσευχή στον Θεό.

Ενώ ή νηπτική γίνεται τότε όταν κάποιος στεκούμενος με προσοχή και με την μνήμη του Θεού στην καρδιά του, εμποδίζει οποιοδήποτε άλλο λογισμό που προσπαθεί να εισέλθει στην καρδιά.

058. Υπάρχει και άλλη προσευχή που εκτελείται προς τον Θεό με την εργασία των καλών έργων;

Ναι, υπάρχει.

Αυτό μας το δείχνει ο Απόστολος Παύλος, όταν λέγει: «Παν ότι αν ποιείτε εν λόγω ή εν έργω, πάντα εν ονόματι Κυρίου Ιησού, ευχαριστούντες τω Θεώ και Πατρί δι’ αυτού» (Κολ.3,17).

Οπότε, όποιος κάνει οποιοδήποτε αγαθό έργο για την δόξα του Θεού η μιλάει για την ωφέλεια αυτών προς δόξα του Θεού, αυτός έχει την εκ των έργων προσευχή.

Γι’ αυτό και ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης, συμβουλεύοντας τους μαθητές του, τους έλεγε: «ότι όποιος κάνει καλά έργα και υπακοή με ταπείνωση και χωρίς διαμαρτυρίες, λειτουργία και ιεροσύνη επιτελεί» (Λόγος 4ος).

059. Η προσευχή που γίνεται με το στόμα έχει κανένα θεμέλιο στην Αγία Γραφή;

Τόσο η προσευχή, που κάνουμε με τα χείλη και την γλώσσα, όσο και αυτή που την λέμε με δυνατή φωνή (προφορικά), έχουν αρκετές μαρτυρίες από την Αγία Γραφή.

Έτσι ο άγιος Απόστολος Παύλος λέγει: «Προσφέρετε τω Κυρίω καρπόν χειλέων υμών» (Εφ.6,18).

Ο προφήτης Δαβίδ πάλι λέγει: «Κύριε, τα χείλη μου ανοίξεις και το στόμα μου αναγγελεί την αίνεσίν σου» (ψαλμ. 50,16).

Σ’ άλλο μέρος επίσης ο ίδιος λέγει: «και ύψωσα υπό την γλώσσα μου»(ψαλμ 65,18). Η «Κύριε εισάκουσαν της προσευχής μου και η κραυγή μου προς σε ελθέτω» (ψαλμ. 101,1). Σ’ άλλο τόπο πάλι λέγει: «Φωνή μου προς Κύριον εκέκραξα φωνή μου προς Κύριον εδεήθην» (ψαλμ. 141,1).

Σ’ όλα αυτά τα χωρία, περί της προσευχής με το στόμα και την φωνή γίνεται μνεία.

060. Ποια πνευματική δύναμη έχει η έναρθρη προσευχή (προφορική) την οποία κάνουν γενικά οι πιστοί;

Δεν έχει μεγάλη ωφέλεια η προσευχή που γίνεται μόνο με τη γλώσσα (προφορικά), επειδή ο Θεός ζητά από τον άνθρωπο, στην ώρα της προσευχής του, περισσότερο την καρδιά του παρά τα λόγια του στόματος του.

Διότι άκουσε Τι λέγει: «Δός μοι, Υιέ την καρδίαν» (Παροιμ. 23,26).

Ο Θεός ζητά από εμάς όχι μόνο την προφορική προσευχή, που γίνεται δυνατά η σιγά, αλλά προπαντός τον στεναγμό και τις φωνές της καρδιάς μας».

Και πάλι: «Ωρυόμην από στεναγμού της καρδίας μου» (37,8).

Ενώ ο μεγάλος προφήτης Ησαΐας, έχοντας υπ’ όψιν ότι ο λαός του Ισραήλ προσευχόταν στον Θεό μόνο με το στόμα και όχι με την καρδιά έλεγε: «Εγγίζει μοι ο λαός ούτος εν τω στόματι αυτού και εν τοις χείλεσιν αυτών τιμώσι με, η δε καρδία αυτών πόρρω απέχει απ’ εμού» (Ησαΐου 29,13).

Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσεις λέγει: ότι η προσευχή με το στόμα είναι το κατώτερο είδος προσευχής.

Άλλοι άγιοι Πατέρες ονομάζουν την προσευχή του στόματος πρώτη βαθμίδα στην σκάλα της πνευματικής προσευχής.

Αυτά έχοντας υπ’ όψη μας, να προσευχώμεθα στον Φιλάγαθο Θεό να μας βοηθήσει να υψωθούμε από την προφορική προσευχή για να τον δοξάζουμε και να τον υμνούμε με τις καρδιές μας.

061. Πώς μπορούν σήμερα οι άνθρωποι να εκτελέσουν την εντολή του Αποστόλου Παύλου που λέγει: «Αδιαλείπτως προσεύχεσθε»;

Μπορεί κανείς να προσεύχεται αδιάκοπα, εάν ευρίσκεται πάντοτε με τον νου και την καρδιά του ενώπιον του Θεού. Με τα χέρια του μπορεί να εργάζεται, ενώ τον νου και την καρδιά του να έχει υψωμένα στον Θεό. Και ακόμη αυτό μόνο έχω να προσθέσω ότι το πρωταρχικό γνώρισμα αυτής της πνευματικής προσευχής είναι να είναι αχώριστα ο νους και η καρδιά μας από τον Θεό σ’ οποιοδήποτε τόπο και χρόνο ευρισκόμεθα.

Να έχομε πάντοτε την αίσθηση της παρουσίας του Θεού. «Αυτή η εργασία ισχύει για όλες τις τάξεις της προσευχής και θεωρείται μία προσευχή ακατάπαυστη», όπως λέγει ο άγιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος.

Αυτή την αίσθηση και πνευματική θεωρία του Θεού την είχε ο μακάριος προφήτης Δαβίδ, όταν έλεγε:«Προωρώμην τον Θεόν μου ενώπιον μου δια παντός, ότι εκ δεξιών μου εστίν, ίνα μη σαλευθώ..» (Ψαλμ. 15,8).

Λοιπόν, πρέπει να καταλάβουμε ότι η ζωή του ανθρώπου είναι μία προσευχή αδιάκοπη, όταν αυτός νοερά σκέπτεται πάντοτε τον Θεό.

062. Υπάρχει άλλη βαθμίδα προσευχής μετά από την καρδιακή προσευχή;

Υπάρχει η πνευματική προσευχή που γίνεται εν εκστάσει, η οποία λέγεται και εκδηλώνεται πνευματικά και είναι υπεράνω από τα όρια της συνηθισμένης προσευχής.

Αυτός που έφθασε σ’ αυτή την βαθμίδα δεν προσεύχεται, αλλά αισθάνεται και βιώνει η ψυχή του τις θείες ενέργειες.

Σ’ αυτή την προσευχή ένας από κάθε γενεά αξιώνεται να φθάσει με την Χάρη του Θεού, λέγει ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος.

063. Μόνο η ατομική προσευχή θεωρείται η πιο κατάλληλη προσευχή ή και άλλες πνευματικές ενέργειες του νου;

Μίλησα παραπάνω ότι η ζωή του χριστιανού μπορεί να είναι μία αδιάκοπη προσευχή, με την εργασία των καλών έργων. Ενώ εάν ρωτάς για τις θειες ενέργειες του νου, που ανήκουν στα όρια της αγίας προσευχής και οι όποιες μπορεί να λέγονται προσευχή, δεν θα απαντήσω εγώ με τα λόγια αλλά με το στόμα του αγίου Ισαάκ του Σύρου, ο οποίος λέγει: